Widiyo – erkin asiya radiyosi Uyghur bölümi: xitayning Uyghurlar üstidiki shepqetsiz hökümranliqining zulmetlirini yérip ötküchi nur

Doktur rishat abbas – tibbiy dora tetqiqat alimi we kilinkiliq tetqiqat sahesidiki bayraqdar tetqiqatchi, shundaqla Uyghur akadémiyesining re'isi.

Komunizim tüzümidiki xitayda baliliq künlirimni ötküzüwatqan 1970-yilliri dunyada, xitayda, hetta wetinimiz sherqiy türkistan (“Shinjang” depmu atilidu) diki Uyghurlar arisida néme ishlarning boluwatqanliqini bilish imkaniyitimiz yoq idi. Bizge oxshash mustemlike qiliniwatqan, shuningdek uchur dunyasidin pütünley mehrum qaldurulup 24 sa'et komunistik teshwiqatlargha kömüp tashlinidighan xelqler üchün heqiqetni bayqash héchqachan heshem hésablanmaytti. Eksche bu bir türlük intilish bolup, bezide buning üchün hayatimizni dogha tikishkimu mejbur bolup qalattuq.

Shu künlerni hazirmu éniq esliyeleymen: dadam qarangghu tünlerde bizni yighip konirap ketken radiyomizni tengsheshke bashlaytti, andin chet'el radiyolirining anglitishliridin wetinimizde néme ishlar boluwatqanliqi heqqidiki uchurlarni izdeytti. Xitay kompartiyesining ammiwi axbarat wastilirige bolghan qattiq nazariti we chet'el uchurlirigha intilgüchilerni qattiq jazalishi dawam qiliwatqan u yillarda bu xildiki radiyo anglashlar hökümetke bolghan qarshiliq, dep qarilatti.

U chaghlarda xitay hökümiti bashquridighan teshwiqat wastiliri Uyghur xelqi üchün yigane uchur menbesi hésablinatti. Emma biz yenila xéyim-xeterge qarimastin heqiqi xewerlerni anglashni arzu qilattuq. Merkiziy sheher ürümchidiki öyimizde mikro dolqunluq ochaq chongluqidiki bir radiyo bolup, uning ichidiki sim yolliri yaltirap turatti. Dadam her axshimi qolliri bilen uni awaylap tengsheytti: bezide radyo signali ochuq bolsimu yene bezide buninggha küchlük shawqun-sürenler arilishiwalatti. Emma ashular biz tashqi dunyadin heqiqi xewerlerni anglaydighan birdin-bir menbe hésablinatti.

Dadam herqachan bizni shük bolushqa ündeytti we chet'el radiyosi anglighanliqimizni héchkimge tinmasliqni jékileytti. U “Eger xitay komunistliri buni bilip qalsa bizni bek éghir jazaliwétidu” deytti. U chaghlarda bizla radiyo anglaymiz, dep oylayttuq. Emma 1980-yillirining axirliri nurghun Uyghurlarning öyliride yoshurunche radiyo anglaydighanliqini, yeni mushu teriqide zulmettiki chet'el sadaliridin xewerdar bolidighanliqini bilduq.

Kéyinki waqitlarda, yeni 1991-yili sowét ittipaqi halak boldi. Emma komunistik xitay aman qélipla qalmastin amérika we uning gherp dunyasidiki ittipaqdashlirining bu tüzülme yaratqan tehditlerni tonup yetmesliki tüpeylidin téz sür'ette tereqqi qilishqa bashlidi. Bügünki künde xitay dunyawiy zor küchke aylinip, amérika we démokratik dunya üchün eng chong milliy xewpsizlik tehditi bolup qaldi.

Barche hakimmutleq tüzümlerge oxshash komunistik xitaymu zorluq küchi, shundaqla heqiqetni basturush üchün inchikilik bilen qurup chiqilghan teshwiqat wastiliri arqiliq öz hökümranliqini dawam qildurup kelmekte. “Tyen'enmén qirghinchiliqi”din taki tajisiman wirusi (kowid) wabasighiche xitay izchil türde jama'et pikrini monopol qilip keldi we tarixni qayta yézip chiqti. Xitay kompartiyesi üchün uchur wastisi hem qoral hem qalqan bolup qaldi. Ularning ammiwi axbarat wastilirige bolghan mutleq kontrolluqi ularning hökümranliqining héchqandaq xirisqa uchrimasliqigha kapaletlik qildi. Emma bu yerde bu tüzüm hemmidinmu bek qorqidighan bir nerse bar idi. U bolsimu heqiqet idi.

Xitay kompartiyesi teshwiqat wastilirini xelqning méngisini yuyushqa ishlitish bilenla toxtap qalmidi. Eksiche uni öz neziridiki ichki we tashqi düshmenlirige qarshi qoral süpitide qollandi. Mana bu ularning bir milyard töt yüz milyon nopusni 75 yildin köprek waqitta ongushluq idare qilishi we bu heqtiki bayanlirini özi xalighan yolgha sélishigha shara'it yaritip bergen tüpki amil hésablinatti.

Del shundaq bolghanliqtin 1998-yili noyabirda erkin asiya radiyosi (r f a) Uyghur bölümining qurulushi bir tarixiy deqiqe bolup qaldi. Nihayet yillap zulumgha sewr qilip kéliwatqan Uyghur xelqining her halda awazi bar boldi. Bu sada Uyghur xelqi 1949-yilidin buyan komunistik xitayning hökümranliqida bashtin kechürüp kéliwatqan türlük wehshiliklerni dunyagha ashkarilaydighan awaz idi. Wetendiki Uyghurlar erkin dunyaning yéétekchisi bolghan amérikida yan'ghan ümid we adaletning bu chiriqini körüp bekmu xushal bolghan idi. Tebi'iyki, xitay bu heriketni eyibligen hemde tashqi ishlar ministirliqining aghzidin tunji musteqil xelq'araliq Uyghurche anglitishning dunyagha kelgenlikini jan-jehli bilen qarilighanidi. Chünki xitayning shepqetsiz hökümranliqida Uyghur xelqi héchqachan bir musteqil awazgha ige bolush pursitige ériship baqmighan idi. Komunistik tüzümge qarshi chiqishqa jür'et qilghan herqandaq kishining awazi “Bölgünchi”, “Ashqun” yaki “Térorchi” dégen qalpaq bilen tézla ujuqturulatti hemde ghayip qilinatti.

Bu hal 2017-yilidin buyan téximu shundaq bolup keldi. Chünki shu waqitlardin bashlap xitay hökümiti töt milyonche Uyghurni lagérlargha qamighan, shuningdek ularning perzentlirini mejburiy yosunda a'ililiridin juda qilip, xitay bashqurishidiki yataqliq mekteplerge ewetishke bashlighan idi. Bir pütün milliy türkümni sistémiliq nishan'gha élishtek bu qilmishni birinchi tramp hökümiti axirqi hésabta “Qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep xulasilidi. Yawropa parlaménti bu eyibleshke awaz qoshti. Arqidinla birleshken döletler teshkilati (b d t) nik kishilik hoquq aliy komissari élan qilghan doklatta xitay hökümitining qilmishliri “Insaniyetke qarshi jinayetni shekillendürüshi mumkin” dep körsitildi.

Bu yosundiki köpligen xelq'araliq étirapning wujutqa chiqishi erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining bösüsh xaraktérliq melumatliri sewebi'idin emelge ashqan idi. Xitay hökümitining wetendiki uruq-tughqanliridin öch élish tehditlirige qarimastin Uyghur bölümining muxbirliri héchnersidin qorqmastin xitay hökümiti ijra qiliwatqan “Orwél”che dölet nazaritini iz qoghlap tekshürdi we pash qildi.

Amérika dunyawi taratqular agéntliqi (USAGM) öz waqtida erkin asiya radiyosi Uyghur bölümidiki jesur muxbirlarning bu sahege qoshqan töhpilirini étirap qilghan idi. Ularning tor bétide bu heqte mundaq déyilidu:

“Erkin asiya radiyosining Uyghur bölümi xitay hökümitining shinjang Uyghur aptonom rayoni (sh u a r) da 2017-yilidin buyan keng kölemlik we yuqiri téxnikiliq xewpsizlik kontrolluqi berpa qiliwatqanliqini, shuningdek Uyghurlarni asas qilghan musulmanlar we bashqa az sanliq milletlerni zor kölemde xalighanche tutqun qiliwatqanliqini tunji bolup pash qilghan idi. U chaghlarda dunyaning köp qisim jayliri bu ehwallardin téxi xewersiz idi. Shundin buyan erkin asiya radiyosi Uyghur bölümi del mushu zor insaniyet böhranigha munasiwetlik muhim weqelerni pash qilghuchi achquchluq hadisilerni, uning oxshimighan yüzi we tereqqiyatini gheyret-shija'ette tinimsiz rewishte pash qilip keldi. Shübhe qilish hajetsizki, asasliqi mushu Uyghur bölümining xéyim-xeter we tehditlerge perwa qilmastin jesurane axbaratchiliq xizmitini dawam qildurushi tüpeylidin bu kirizis dunyawi étirapqa we diqqetke sazawer boldi. Erkin asiya radiyosining Uyghur bölümi xewer mulazimitide yüksek pellige yétip, hayatimizdiki eng qiyin, murekkep we muhim hékayilerni diqqitimizge sunup kelmekte”.

Erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining taqilishi bir paji'e bolghusidur. Hélimu dawam qiliwatqan qirghinchiliqta azap chékiwatqan xelq üchün bu asasliq ümid nurining öchürülüshi hésablinidu. Xitay hökümiti bu pursettin paydilinip Uyghurlargha “Siler untuldunglar! héchqandaq memliket, hetta amérikimu emdi siler bilen kari bolmaydu” deydu. Bu hal yalghuz Uyghurlar üchünla emes, belki adalet, démokratiye we erkinlikning simwoli bolghan amérikigha telmuriwatqan xitay miqyasidiki milyonlighan kishige qarshi küchlük bir rohiy zerbe bolidu.

Nawada amérika hökümiti erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining taqilishigha yol qoysa u halda bir pütün xelqni, shuningdek uchur urushining ghelibisini saxtipezlik blen güllep-yashnawatqan bir tüzümge ötküzüp bérishtek xewpke duch kélidu.

Erkin asiya radiyosi Uyghur bölümini saqlap qélish erziydighan bir ish. Yene kélip bu mezkur radiyo qurulghandin buyan amérika hökümiti serp qilghan her bir tiyin pulgha erziydighan bir ish. Uni saqlap qélish amérika qoshma shitatlirining meniwiyet yükseklikide turushi we xitayning saxta uchur urushigha qarshi turushigha yol achidu. Bu hal qirghinchiliq, zulum we yoqitilishqa qarshiliq körsitiwatqan bir xelqning berdemliki heqqidiki heqiqetning dawamliq halda sözlinip turushining kapalitidur.

---

Doktur rishat abbas –

Tibbiy dora tetqiqat alimi we kilinkiliq tetqiqat sahesidiki bayraqdar tetqiqatchi süpitide bi'ologiyelik dawalash saheside körünerlik utuqlarni qolgha keltürgen. U ösme késellikliri we bashqa dawalash saheside yéngidin ishlepchiqirilghan birnechche xil dorilarning kilnkiliq tetqiqati we testiqlinishigha tégishlik hesse qoshqan.

Kespiy xizmettin bashqa doktur rishat abbas yene xitay kompartiyesining Uyghurlar üstidin dawam qilduriwatqan ziyankeshlikliri, medeniyet jehettiki yoqitish qilmishliri we Uyghur kimlikini basturush urunushlirigha qarshi pa'al kishilik hoquq hémayigerliki bilen shughullinip kelmekte. Nöwette rishat abbas Uyghur ziyalilirining dunyawi birlik tori bolghan “Uyghur akadémiyesi”ning re'isi bolup, mezkur akadémiyening amérika, kanada, yawropa, yaponiye, awistraliye, türkiye we ottura asiya qatarliq jaylarda tarmaq jemiyetliri bar.

Uyghur akadémiyisi nöwette Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki dunyawiy tonushni östürüsh, xitay kompartiyesining chet'eldiki éship bériwatqan tesirige qarshi turush, shuningdek Uyghur tili, medeniyiti we kimlikini saqlap qélish üchün Uyghur jama'iti, ilmiy mu'esseler we gheyri hökümet organliri otturisidiki hemkarliqni rawajlandurup kelmekte. Doktur rishat abbasning yétekchilikide Uyghur akadémiyisi tunji bolup muhajirettiki Uyghur oqughuchilar üchün bashlan'ghuchning birinchi yilliqidin beshinchi yilliqighiche ishlitilidighan ‍uyghur til-edebiyat derslik kitabini tüzüp chiqqan hemde resmiy neshir qildurghan. 2024-Yili mayda bösüsh xaraktérlik bu netije amérika dölet mejliside körgezme qilinip, amérika dölet mejlisi ezaliri, hökümet wekilliri we Uyghur teshkilatlirining qollap-quwwetlishige sazawer bolghan. Bu qétimqi pa'aliyette xitay kompartiyesining zulumlirigha jawaben Uyghur kimlikini we medeniyet jehettiki berdemlikni kücheytish üchün layihilen'gen ijadiy telim wastiliri nuqtiliq halda namayen qilin'ghan.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.]