Германийәниң әң чоң химийә санаити ширкити қаттиқ әйибләшләрдин кейин уйғур районидин айрилғанлиқини елан қилди

Германийәниң әң мәшһур химийә санаити магнатлиридин бири болған BASF ширкити сәйшәнбә күни баянат елан қилип, өзиниң уйғур районидин пүтүнләй айрилғанлиқини елан қилди. Бу ширкәт бир қанчә йилдин бери хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарши елип барған ирқий қирғинчилиқида муһим рол ойниған икки хитай ширкити билән шериклик мунасивити орнатқанлиқи үчүн хәлқаралиқ тәшкилатлириниң қаттиқ әйиблишигә дучар болған иди.

Германийәниң BASF химийә санаити шркити сәйшәнбә күни елан қилған баянатида, өзиниң шерики болған шинҗаң маркор химийә санаити чәклик ширкити вә маркор мейо химийә санаити чәклик ширкитидики пай чәклирини сингапорниң верде химийә санаити чәклик ширкитигә сетивәткәнликини билдүрди. Мәзкур ширкәт баянатида йәнә, бу содиниң мунасивәтлик органларниң мақуллиқи билән дүшәнбә күни тамамланғанлиқини билдүрди. Әмма баянатида өзиниң пай чәклирини қанчә пулға сатқанлиқи тоғрисида мәлумат бәрмигән. Германийәниң BASF  ширкитиниң уйғур районидин бу қетим айрилип чиқиши уйғурларниң һәқ-һоқуқлирини дәпсәндә қилиш билән әйиблинип кәлгән иккинчи герман ширкитиниң мәзкур районидин айрилип чиқиши болуп, германийәниң әң чоң аптомобил ишләпчиқириш ширкити болған волксвагонму өткән йили үрүмчидики завутини сетип бу райондин чекингән иди.

Германийәниң химийә санаәт магнатлиридин BASF ширкити 2016-йили 1-айда корладики иқтисадий-техника тәрәққият районида хитайниң “шинҗаң маркор химийә санаити чәклик ширкити” билән шериклишип пол силиқлиғуч, сир вә башқа ериткүчи мәһсулатларни ясашқа ишлитидиған химийәлик мадда бутанедиол (BDO) завутини ачқан. BASF Ширкити шу йили 7-айда “шинҗаң маркор химийә санаити чәклик ширкити” билән корла иқтисадий-техника тәрәққият районида йәнә сүний таланиң муһим хам әшяси болған химийәлик мадда (Poly THF) йәни политетраметилен ефир гликол (Polytetramethylene Ether Glycol) ишләпчиқириш завути қурған иди.

Дуня уйғур қурултийи вә хәтәр астидики милләтләр тәшкилатиниң вәкиллири өткән йили априлда уйғур әмгәк күчлирини мәҗбурий ишлитиш билән әйибләнгән германийә химийә санаити ширкити BASF ниң йиллиқ йиғини өткүзүлидиған росенгартен (Rosengarten) мәркизи алдида намайиш өткүзгән. Дуня уйғур қурултийиниң бу һәқтики баянатидин қариғанда, ширкәтниң иҗраийә директори мартин брудермүлләр (Martin Brudermüller) ширкәтниң йиллиқ йиғинида “хитай базирини давамлиқ ечиш, у йәрдә йеңи завутларни қуруш” һәққидә сөз қилған һәмдә өзиниң уйғур елидики завутлирида уйғур мәҗбурий әмгәк күчлириниң ишлитилгәнликини рәт қилған.

Дуня уйғур қурултийи берлин ишханисиниң мудири ғәйюр қурбан баянаттики сөзидә “мәзкур ширкәтниң уйғур елидики завутлиридики мәҗбурий әмгәк мәсилиси үстидә тәкшүрүш елип бармайла қалмастин, бәлки йәнә хитайда техиму көп завутларни ачмақчи болуши, мәҗбурий әмгәк хәвпини күчләндүриду” дегән. Ғәйюр қурбан сөзидә, BASF ширкитини җаваб беришкә чақирип, “ширкәт өзиниң тәминләш зәнҗириниң кәлгүсидә мәҗбурий әмгәк вә башқа кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң алдини елиш үчүн немиләрни қилидиғанлиқи” ни чүшәндүрүши керәк, дегән.

Германийә сода гезити “Handelsblatt” ниң 2023 ‏- йили 5-ноябир елан қилған тәкшүрүш доклатида ашкарилинишичә, BASF  ниң уйғур районидики шерики болған “шинҗаң маркор химийә санаити чәклик ширкити” хитай һөкүмитиниң уйғур районидики дөләт һамийлиқида йолға қоюп келиватқан уйғур әмгәк күчлирини йөткәш программиси билән зич бағлиниши бар икән. Илгири германийәниң здф радийоси билән дер шпигел гезити BASF  ширкитиниң шерики болған маркорниң йәрлик уйғурлар үстидин назарәт елип берип, улар үстидин топлиған учурларни хитай һөкүмитигә тәминләп бәргәнлики тоғрисида хәвәр бәргән иди.  BASF Ширкити әйни вақитта өзиниң хизмәтчилириниң бу ишқа арилашимиғанлиқини билдүргән болсиму, әмма шерикниң хитай һөкүмити билән һәмкарлиқ қилғанлиқини етирап қилған иди.

Америка ана вәтән бихәтәрлики министирлиқи 2023 ‏- йили “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға асасән, уйғур районидики 3 ширкәтни өзиниң қара тизимликигә киргүзгән. Бу ширкәтләрниң бири “шинҗаң җоңтәй гуруһи” болуп, униң мәһсулатлириниң америкаға кириши чәкләнгән. Буниң билән “җоңтәй гуруһи” америка ана вәтән бихәтәрлики министирлиқиниң қара тизимликтики “уйғур мусулманларни вә башқа аз санлиқ милләтләрни мәҗбурий әмгәккә селишқа қатнашқан” 144 ширкәтниң бири болған.