Muhemmed emin bughra (57) : burhan shehidining xitay merkezlik tarix sepsetesige reddiye

Muhemmed emin bughraning 1947-yilining axiri sherqiy türkistandiki eng aliy bilim yurti- “Shinjang instituti” ning piroféssorluqigha teklip qilin'ghanliqi melum. Nenjing hökümitining tamghisi bésilghan “Shinjang institutining pexriy piroféssori” dégen bu guwahname hélihem istanbuldiki “Muhemmed emin bughra külliyati” da saqlanmaqta. Uningdin bashqa “Shinjang uniwérsitéti” ning mektep tarixi heqqidiki tezkire we arxip matériyalliridimu, muhemmed emin bughraning 1947-yili her xil kesipler boyiche “Shinjang instituti” gha teklip qilin'ghan 10 neper piroféssor ichide yégane Uyghur bolghanliqi bilinmekte.

Undaqta, muhemmed emin bughra öz dewridiki aliy bilim yurti bolghan “Shinjang instituti” da qandaq derslerni we léksiyelerni sözligen?

Muhemmed emin bughraning özi heqqide yazghan biyografik yazmilirigha qarighanda, uning shu yillarda ishtin sirtqi waqitliridin paydilinip, “Shinjang instituti” ning tarix-jughrapiye fakultétida Uyghur tarixidin ders bergenliki melum. Bu waqitlarda muhemmed emin bughraning 1940-1947-yillar ariliqida keshmirde bésilghan “Sherqiy türkistan tarixi” ning tash basma nusxiliri weten ichige kirishke bashlighan, yashlar arisida weten tarixigha qarita küchlük qiziqish qozghalghan idi. Yash tarixchi polat qadiri muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” ning chongqur tesirige uchrighan we uningdin ilhamlinip, “Ölke tarixi” namliq kitabni yézip chiqqan idi. Uning üstige “Altay” neshriyatida tesis qilin'ghan “Bilim derniki” her ayda bir nöwet ötküzülüp, ürümchidiki Uyghur ziyaliyliri we yash heweskarlargha milliy tarix, til-edebiyat, tébabet we saqliqni saqlash, islam tarixi we pelsepesi, hetta tebi'iy penler boyiche mexsus témidiki léksiyelerni bermekte idi. Muhemmed emin bughra “Dernek” ning eng asasliq léksiye sözligüchisi bolup, uning Uyghur we türk tarixi boyiche birqanche qétimlar anglighuchilarni hayajan'gha salghan léksiyelerni sözligenliki melum.

1948-Yiligha kelgende, muhemmed emin bughra pursetni ching tutup, özining 1940-yili kabulda yézip tamamlighan “Sherqiy türkistan tarixi” ni bashqidin toluqlap yézish, hemde ürümchide qayta neshr qilishni pilanlaydu. U shu waqitqiche qoligha kelgen yéngi matériyallar we höjjet-arxiplardin paydilinip, bu eserning esli qolyazmisini künde birqanche bettin qayta közdin köchürüshke, shundaqla bezi jaylirini qayta toluqlap yézishqa bashlaydu. Shuning bilen bir waqitta, u her heptide shinjang instituti tarix-jughrapiye fakultétigha bir-ikki qétim bérip, Uyghur oqughuchilirigha Uyghur-türk tarixidin ders ötüshni dawamlashturidu.

Halbuki, muhemmed emin bughraning “Shinjang instituti” da sözligen tarix dersi we uning Uyghur oqughuchilargha körsetken küchlük tesiri uzun ötmeyla gomindang da'irilirining, shundaqla solchi we kommunistlargha mayil küchlerning diqqitini qozghaydu. Jang jijungning mexsus tewsiyesi bilen 1947-yili 9-ayda gomindang paytexti nenjingge bérip, “Gomindang merkiziy hökümitining hey'iti” dégen salahiyet bilen milletchi xitayning yérim yildin artuq siyasiy sinaqliridin ötken burhan shehidi, 1948-yili yazda ürümchige qaytip kélidu. U, “Shinjang ölkisi” ning re'islikini qolgha keltürüsh üchün, “Xizmet körsitish” we “Sadaqet bildürüsh” ning peyti kelgenlikini, buning üchün eng aldi bilen muhemmed emin bughraning milliy tarix qurulushigha hujum qilip, xitay xojayinlirini xosh qilishning koyigha chüshidu.

Xinjiang Tarix Materiyalliri

Burhan shehidi özining “Shinjangning 50 yili” namliq eslimiside yazghinidek, u eyni waqittiki “Shinjang instituti” ning mu'awin mudiri tu ji bilen meslihetliship, aliy ma'arip saheside muhemmed emin bughraning milliy tarixchiliq herikitige qarshi bayraq kötürüp chiqidu.

Burhan shehidi “Shinjang instituti” ning oqutquchi-oqughuchilirini yighip, muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan on ming yildin béri Uyghurlarni asas qilghan türki xelqlerning ana wetini bolup kelgen” dégen tarixiy hökümige qarshi, “Shinjang ikki ming yildin buyan junggo térritoriyesining bir qismi bolup keldi” dégen sepsetini kötürüp chiqidu. Burhan shehidi yene muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistanning heqiqiy heqliq igiliri Uyghurlarni asas qilghan yerlik türki xelqlerdur. Xitay, tunggan, manju, solun dégenler kéyin kelgen köchmenlerdur” dégen bayanlirigha qarshi “Shinjang birla Uyghurlarning shinjangi emes, belki 13 milletning shinjangidur”؛ “Egerde shinjangni peqet birla milletke tewe déyilse, u chaghda tar milletchilik yaki ashqun milletchilik xataliqi kélip chiqidu” dégenlerni teshwiq qilidu.

Burhan shehidining xitaylar üchün yaqa yirtip, Uyghur oqughuchilar arisida xitay merkezlik tarix sepsetesini bazargha sélishi, muhemmed emin bughrani qattiq ghezeplendüridu. U özining shu yillarda tarixiy témida yazghan intayin küchlük maqaliliri, “Sherqiy türkistan tarixi” ning ürümchide qaytidin bésilishqa bashlighan sehipiliri, shundaqla “Qutluq türkan” namliq tarixiy opérasi bilen burhanning sepsetilirige jawab béridu. Uyghur oqughuchilar muhemmed emin bughragha burhan shehidining “Shinjang instituti” da némilerni sözligenlikini shikayet qilghan chaghda, bughra qilche ikkilenmestin: “Uni milletning xa'ini denglar!” dep jakarlaydu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet bilen amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, özlirining bu heqtiki izdinishliri jeryanida jughlighan mol menbelirige asaslinip, 1948-1949-yilliri muhemmed emin bughra bilen burhan shehidi otturisida “Shinjang instituti” ni merkez qilghan halda élip bérilghan bir meydan tarix munazirisi heqqide pikir bayan qildi. Ular, muhemmed emin bughraning milliy tarix qurulushida, Uyghurlarning sherqiy türkistan tupraqlirigha bolghan nechche ming yilliq heqdarliq tuyghusi we igilik hoquqining “Weten tarixidiki tüp pirinsip” hem bésip ötkili bolmaydighan “Qizil siziq” ikenlikini؛ burhan shehidi bazargha salghan xitay merkezlik tarix sepsetesining weten'ge xiyanet, milletke ahanet keltüridighan asassiz jöylüshtin bashqa nerse emeslikini tekitlep ötti.

 (Dawami bar)