Yawropada Uyghurshunasliqning deslepki dewri qandaq shekillen'gen?

Uyghurshunasliqning shekillinish tarixi heqqide perqliq qarashlar bar. Köpinche tetqiqatchilar Uyghurlarning 20-esirning bashlirida “Uyghur” dégen namni resmiy millet nami süpitide qollinishqa bashlighanliqini, téximu éniqraq qilip éytqanda, Uyghur namining 1921-yili tashkentte chaqirilghan tunji nöwetlik qeshqeriye we jungghariye emgekchilirining birinchi qurultiyida, uning arqisidin 1924-yili almutada échilghan Uyghurlar yighinida resmiy békitilgenlikini ilgiri süridu. Halbuki, tarixiy menbelerge nezer salidighan bolsaq, Uyghurshunasliq heqqidiki tunji qedemlerning yawropada bésilghanliqini, bashqa tetqiqat sahelirige oxshashla Uyghurshunasliqning yoqluqtin barliqqa, azliqtin köplükke, addiyliqtin murekkeplikke qarap tereqqiy qilghanliqini körüwalalaymiz.

Undaqta, Uyghurshunasliq yawropada qachan we qandaq peyda bolghan?

Uyghurshunasliqning peyda bolush tarixi heqqide toxtalghinimizda, sözimizni yawropada barliqqa kelgen Uyghurlar bilen munasiwetlik tetqiqatlarning qandaq otturigha chiqqanliqidin bashlishimizgha toghra kélidu. Bu heqtiki uchurlarning eng muhimliri 13-esirde yashap ötken 3 neper xiristiyan rahibining xatiriliridin tépilidu. Bularning ichide fransiskana teriqatining rahibliridin rubruk (Wilhelm von Rubruk) bilen ottura asiyagha barghan-barmighanliqi téxiche toluq jezmleshmigen marko polo (Marco Polo) ikkiylenning xatirisi muhim ehmiyetke ige. Bu ikkiylenning xatiriliride “Uyghur” nami biwasite tilgha élinmighan bolsimu, lékin ularning wasitilik bayanlirini tehlil qilish we bashqa menbeler bilen sélishturush arqiliq, ularning Uyghurlarning dini étiqadi, yashighan yéri, mongghul impériyeside tutqan muhim orni heqqide yazghanliqini biliwalghili bolidu. Rubrukning “Mongghullar bu milletning yéziqini qollinidu” dégen bayanliridin rubruk tilgha alghan bu milletning Uyghurlar ikenlikini éniq körüwalghili bolidu. Yawropa menbeliride tunji qétim Uyghur namini éniq yazghan kishi karpini (Johannes de Plano Carpini) idi. 1245-Yilidin 1247-yilighiche 2 yil seperge chiqqan bu kishi mongghul impériyesining ordisini ziyaret qilish sheripige érishken. U xatiriside “Uyghur” nami bilen birge yene Uyghurlarning “Beshbaliq” we “Qaraghoja” sheherlirining isminimu éniq yazghan.

Halbuki, shuningdin kéyin taki 1711-yili shiwétsiyelik yohan stralénbérg (Philipo Johann von Stralenberg) isimlik bir oftsér ruslar teripidin esirge élinip, sibiriyege sürgün qilin'ghuche “Uyghur” nami yawropa menbeliride qayta tilgha élinmighan. 10 Yilliq türme hayatini rusiyening tobolsk shehiride ötküzgen esli gérman millitidin bolghan bu kishi tasadipiy halda “Shejere'i türk” namliq qimmetlik bir eserni qolgha chüshürüwalghan. Bu eser meshhur xarezm shahliridin obulghazi bahadirxanning hayatining axirida yézip tamamliyalmighan, dawami uning oghli teripidin yézilghan “Türklerning shejerisi” namliq meshhur eser idi. Bu eserde 13-esirde meshhur tarixchi reshididin teripidin yézilghan “Jami'ul tawarix” namliq eserdin élin'ghan Uyghur tarixigha munasiwetlik “Oghuzname” dastanimu bar idi. Bu eser 1726-yili aldi bilen firansuzchigha terjime qilin'ghan. 1730-Yili stralénberg bu eserning yardimi bilen dunyada tunji bolup, türk tillirining klassifikatsiyesini turghuzup chiqqan. U, bu eserdiki Uyghurlar heqqidiki bayanida, Uyghur millitining öz yéziqi, bay medeniyiti we örp-adetliri bilen türk milletliri arisida alahide orunda turidighanliqini yazghan. U yene Uyghur millitining ottura asiya tarixida nahayiti muhim rol oynighanliqini, Uyghur yéziqining mongghul we bashqa milletler teripidin qollinilghanliqini alahide tekitligen. “Shejere'i türk” 1768-1774-yilliri ruschigha we 1780-yili in'glizchige terjime qilin'ghandin kéyin, Uyghurlar yawropa ilim saheside téximu yaxshi tonulushqa bashlighan. Halbuki, bu ilgirileshler sözi boluwatqan u medeniyetlik milletning kéyinki ewladlirining zadi qeyerde yashawatqanliqini derhal éniqlashqa yetmeytti.

Bu qiyin wezipe 1811-yili gérmaniyelik türkolog we xitayshunas yuli'us klaprut (Julius Klaproth) teripidin orundaldi. Klaprut shu yili élan qilghan “Uyghurlarning tili we yéziqi üstide tetqiqat” namliq maqalisining deslepki jümlisini mundaq bashlighan: “Türk-tatar qowmlirining eng diqqet qozghaydighanliridin biri, ‛ighur‚ yaki téximu toghrisi ‛Uyghur‚lardur. Ular özini ‛Uyghur‚ dep ataydu. Ular ichki asiyaning qamil (qomul) we turufan yaki turfan qatarliq jaylirida yashighan shundaqla hazirghiche bu yerdin ayrilmighan”. U maqaliside bir qisim türk-tatar tili örneklirini shu waqitqiche Uyghur milliti bilen ariliship kétiwatqan oghuz tilidiki sözler bilen sélishturup körsetken. Uyghur tili heqqidiki delilliridin biri süpitide özining 1806-yili sibiriye sepiri jeryanida bashtin kechürgen bir eslimisige orun bérgen: “1806-Yili sibiriye sepirimde amitim kélip ana tili Uyghurche bir turpanliq kishini tépiwaldim. Men uning aghzidin 90 dane Uyghurche söz xatiriliwaldim. Bu til örnikini türk-tatar tilliri bilen sélishturup, netijisini 1812-yili ‛Uyghurlarning tili we yéziqi üstide tetqiqat‚ namliq maqalemde élan qildim”.

Klaprutning Uyghur tilini türk tilliridin biri dep höküm qilishi, pütün yawropaning ottura asiya tilliri we medeniyitige qarita alahide qiziqishini qozghighan. Shu waqitqiche osmanshunasliq we qirim tatarchisi tetqiqatini “Türkologiye” dep atashqa adetlen'gen köp sandiki tetqiqatchilargha emdi bashqiche oylinidighan bir waqit kelgenlikidin bésharet bergen. Emma uning qarashliri bir qisim tetqiqatchilarning qarshiliqighimu uchrighan. Bularning ichide tonulghan mongghulshunas isak yakub shmit (Isaak Jakob Schmidt) klaprutning qarishini keskin ret qilghan. Shmitning qarishiche, klaprts tilgha alghan millet Uyghurlar emes, belki tangghutlar idi.

RFA/Ablet Semet

Klaprut shmitke oxshash kishilerni qayil qilish üchün öz qarishini téximu köp deliller bilen ispatlap körsitishi kéreklikini tonup yetken we yéngi menbelerni izdeshke bashlighan. U, 1820-yili firansiye dölet kutupxanisida saqliniwatqan Uyghurche-xitayche bir lughetni bayqighan. Bu lughet 14-esirning ikkinchi yérimida ming sulalisi ordisida tesis qilin'ghan “Terjimanlar sariyi” ning xizmetchiliri teripidin teyyarlan'ghan idi. Bu lughetni eslide firansiyelik xitayshunas amyot (Joseph-Marie Amiot) 1789-yili béyjingda bayqap Uyghurche sözlerning xitayche yézilghan teleppuzi yénigha latinche oqulushini we bir qisim chüshendürüshlirini yézip parizhgha ewetken iken. Klaprut bu lughettiki 914 dane söz arisidin tallan'ghan misallar bilen deslepki maqalisini qaytidin toluqlap neshr qilghan. U 1823-yili pütün lughetni gérmanchigha terjime qilghan. Buning yénida qomul we turpandin ming sulalisi xaqanigha qaritip yézilghan 3 parche xetning terjimisinimu qoshup bergen. Bu til delillirige qoshup, “Shejere'i türk” kitabidin “Uyghur élining bayani” we reshididinning “Jami'i'ul tawarix” (omumiy tarix) kitabidin “Uyghur milliti” dégen bölümlerdiki tarixiy pakitlarningmu gérmanche terjimisinimu neshr qilghan. Bu bölümde Uyghur millitining barliqqa kélish tarixini teswirligen “Oghuz qaghan dastani” mu orun alghan. Uningdin bashqa yene Uyghurlarning orqon wadisida qurghan qaghanliqi we hetta idiqut Uyghur döletliri heqqidiki bayanlarghimu yorun bergen. U esiride Uyghur milliti heqqidiki qarashlirini mundaq xulasiligen: “Uyghurlarning bir qismi miladidin burunla xitaychida ‛tyanshan‚, yeni ‛tengritagh‚ dep atalghan qarliq taghning jenubi we shimalidiki turpan tewelikide yashighan”. Klaprutning mustehkem asaslirini ret qilishqa amalsiz qalghan shmit, qayta naraziliq bildürelmigen.

Klaprutning bu muhim maqalisi élan qilinip aridin 2 yil ötkende, yene bir muhim ispat otturigha chiqqan. Yeni firansiyelik sherqshunas jawbért (P. Jaubert) “Uyghur herpliri bilen yézilghan türkche bir eser” dégen maqalisini élan qilghan. U maqaliside, 1798-1807-yilliri arisida istanbuldin sétiwélip awstriyening wina shehirige élip kélin'gen meshhur eser “Qutadghu bilig” ni tonushturghan.

Shuningdin kéyin, Uyghurshunasliqning yawropadiki tereqqiyati arqa-arqidin yüz bergen möjize xaraktérlik yéngiliqlar bilen rawan we utuqluq rawajlan'ghan. 1893-Yili shu waqitqiche natonush qalghan orqun yéziqining siri yéshilip, Uyghur qaghanliqining shanliq tarixigha munasiwetlik xatiriler oqulghan. Arqidinla rusiye, en'gliye, gérmaniye, shiwétsiye, firansiye we yaponiye qatarliq döletler ewetken tewekkülchilerning Uyghur élide bayqighan Uyghurlarning tili, edebiyati we medeniyitige munasiwetlik miraslarning tonulushi bilen Uyghurlarning ana wetinining dunya medeniyet böshükliridin bir bolghan sherqiy türkistan ikenliki téximu éniq ayan bolghan. Mana bu Uyghurshunasliqning shekillinishidiki deslepki dewr idi.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]