“Teklimakan girwikini qashalash” keynide…

“Xitay xewerliri tori” 11-mart “Shinjang qandaq qilip teklimakandin ibaret ölüm déngizida möjize yaratti?” namliq bir maqale élan qilin'ghan. Maqalida, jenubiy Uyghur élining köpligen nahiye we sheherliride 2025-yilliq “Teklimakan qumluq kürishi” namidiki qumni tizginlesh we aldini élish xizmiti bashlan'ghanliqi؛ bu xizmetning ötken yili teklimakan qumluqini qashalash ayaghlashqandin kéyinki yene bir qétimliq chong kölemlik qumluqni tizginlesh herikiti ikenliki bayan qilin'ghan. Xewerde yene, qeshqer wilayitining maralbéshi nahiyesidiki qumni tizginlesh we aldini élish xizmitide 200 dek yerlik ahalining qomushni xam eshya qilghan, qumni tizginlesh torini yasap, qumluqqa yatquzuwatqanliqi, maralbéshi nahiyesi 2024-yilidin buyan 600 ming mo qumluqqa bu xil töt tereplik qomush tor yatquzghan bolup, bu yil yene 1 milyon 300 ming mo qumluqqa qomush tor yatquzushni pilan qilghanliqi körsitilgen.

Bizge melum bolghinidek, yéqinqi waqitlardin buyan xitay uchur wasitiliride teklimakan qumluqining 3046 kilométir uzunluqtiki girwiki qashalinip, qumdin mudapi'elinish we qumni tosush “Yéshil belbéghi” berpa qilin'ghanliqi keng kölemde xewer qilin'ghanidi. Xitay menbelik xewerlerdin qarighanda, teklimakanning girwikini qashalash herikiti, qumluqqa ösümlük térish, qomush yaki bashqa ösümlüklerning ghazangliridin töt tereplik ösümlük tori yasap qashalash, kün taxtisi yatquzush qatarliq türlük usullarda élip bérilghan.

Emeliyette, 3046 kilométir uzunluqtiki qumluqni qashalash heqiqetenmu tesewwur qilghusiz murekkep bir xizmet. Bu xizmetning ongushluq tamamlinishi döletning iqtisadiy we siyasiy jehettiki qollishidin sirt, uzun waqit, zor iqtisad we heddidin tashqiri adem küchi telep qilidighanliqi éniq. Bu sewebtin, xitayning bunche chong bir “Qurulush” ni qandaq tamamlighanliqi heqiqeten kishining diqqitini tartidu. Xitay merkiziy téléwiziyesining 2024-yili noyabirdiki bir xewiride, bir yil ichidila qeshqer, xoten, bayin'gholin qatarliq jaylarda qumni tizginleshke qatnashqanlarning sani 600 ming adem qétimigha yetkenliki xewer qilin'ghan. Emma bu kishilerning mezkur xizmetke “Pida'iylar” yaki heqliq shekilde qatnashqanliqigha da'ir héchqandaq melumat bérilmigen.

Bizge melum bolghinidek, teklimakan qumluqining tarixta “Ölüm déngizi” dep nami bar bolup, dunyadiki ikkinchi chong yötkilishchan qumluq hésablinidu. Xitay bashqurushidiki “Péngbey tori” ning 2019-yili séntebirdiki bir xewiride, shuningdin bir qanche yil awwal nechche on minglighan yerlik xelqning geme öy, qazan-qomush we yémek-ichmeklirini dümbisige téngip, motosiklit bilen bu yerge kélip “Pida'iyliq xizmitige qatnishidighan” liqi, hetta bezilerning geme öyi yoq bolghachqa, qumning üstige orun-körpisini sélip uxlaydighanliqi xewer qilin'ghan. Xitay hökümet uchurliridin qarighanda, 2012-Yilidin buyan peqet mekit nahiyesidinla 300 minggha yéqin “Pida'iy” Köchet tikip, orman berpa qilishqa qatnashqan. Shundaqla bu “Pida'iylar” kökertken yerlerning kölimi  460ming mogha yetken.

Derweqe, ötken nechche on yilda xitay hökümiti teklimakanda “Qumni tizginlesh, köchet tikip orman berpa qilish” herikitini keng kölemde yolgha qoyghan. Xitay bu heriketni muhitni qoghdash üchün élip barghanliqini jar salghan we bu heriketke nechche yüz minglighan “Pida'iy” qatnashqanliqini pexirlinip xewer qilghan. Halbuki, jenubiy Uyghur élining nopus qurulmisidin qarighanda, bu “Pida'iy” larning Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelq bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Yeni, yillardin buyan xitaydiki eng namrat xelq qatarigha tizip qoyulghan jenubiy Uyghur éli we bu yerde yashawatqan Uyghurlarning xitayning 3046 kilométirliq qum tizginlesh herikitige “Pida'iy” süpitide qatnashqanliqi ademde guman qozghaydu. Pul tépip jan béqishqa mohtaj ehwaldiki namrat Uyghurlarning teklimakan qumluqida künlep, yétip-qopup “Pida'iyliq xizmiti” qilishi heyran qalarliq ish emesmu? ejeba, bu Uyghurlar rasttinla xitay éytqandek “Pida'iylar” mu yaki qul ishchilarmu?

Nawada, bu kishiler rasttinla “Pida'iylar” bolsa, u halda ularning bu xizmetni qilish yaki qilmasliqni tallash hoquqliri bolushi؛ hetta bu xil pida'iyliq xizmetliri ularning normal hayatigha héchqandaq tesir körsetmesliki kérek idi. Emma jenubiy Uyghur élining ré'alliqigha nezer salidighan bolsaq, ishlarning xitay déginidin bashqichirek bolushi mumkinlikini texmin qilalishimiz tes emes. Yeni, 2010-yili atalmish “Merkezning tunji qétimliq shinjang xizmet yighini” échilip, Uyghur éli xitayning 19 ölke we shehirige namratliqqa yardem bérish namida bölüp bérilgenidi. Eyni chaghda jenubiy Uyghur élining teklimakan boyliri bolghan qeshqer, xoten, aqsu, qizilsu qatarliq jaylar, eng éghir namrat rayonlar qilip békitilgen. Shundaqla bu jaylarda namratliqni tügitishning aldinqi sherti “Diniy esebiylik we térrorluqni tügitish” bolghan. 2013-Yilining axiri atalmish “Fang xuyjü (elge nep yetküzüsh) ” namidiki bir siyaset yolgha qoyulghan. Hemde 200ming xitay kadirliri asasiy qatlamgha chüshürülüp, Uyghurlarning öylirige köchüp kirish we ularni omumyüzlük nazaretke élish bashlan'ghan. Shu ishtin kéyinla, Uyghurlarning biyologiyelik uchurlirining keng kölemde yighiwélin'ghanliqi, mejburiy salametlik tekshürüsh, mejburiy ishqa orunlashturush, mejburiy kesip özgertküzüshler arqa-arqidin otturigha chiqqan. Buninggha egishipla jaza lagérliri “Qayta terbiyelesh” namida otturigha chiqip, Uyghurlargha qaritilghan keng kölemlik tutqun qilish xelq'ara jama'etke ashkara bolghan. Uyghurlar eyni chaghda jem'iyette ashkara halda chetke qéqilip, jazalanmasliq we xitayning ishenchisige érishish üchün choqum öz meydanini éniq bildürüshke mejburlan'ghan. Uyghurlarning choshqa göshi yéyish, choshqa béqish, Uyghur qizlirining xitay erliri bilen “Ixtiyari öylinish” qatarliq hadisilermu bu mezgillerde ewj élishqa bashlighan. Bundaq hadisilerni Uyghur jama'iti arisida héchbolmighanda 2010-yilidin awwal tesewwur qilish esla mumkin emes idi. Démek, xitay uchur wasitiliride tilgha élinip kelgen “Qumluqni tizginleshke qatnishiwatqan pida'iy ammilar” ning del mushundaq shara'itta peyda bolushi, gumanliq emesmu?

Yuqiriqilardin bashqa, teklimakan qumluqida köchet tikip, orman berpa qilishtin zadi kimning menpe'etlinidighanliqimu kishini oylanduridighan mesililerning biridur. Chünki, teklimakan qumluqini tizginlesh we köchet tikip, orman berpa qilish shu yerdiki Uyghurlarning hayatigha héchqanche payda élip kelgini yoq. Eksiche, muhit asrash namidiki siyasetlerning élip kelgini, Uyghurlarning öy-makanlirini chéqip-tüzleshler, yer-zéminlirini tartiwélishlar, bayliq menbelirini talan-taraj qilishla boldi. Uyghurlar bolsa déhqanchiliqtin, qul ishchi bolushqa, öz zéminliridin, xitay ölkilirige köchüshke, unimu az dep hetta Uyghur bolushtin ibaret eng addiy heq-hoquqliridinmu mehrum qélishqa bashlidi. Yéshilliqning kéngiyishi, jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlarni azaytip, xitaylarni téximu köpeytti. Démek buningdin, xitayning teklimakan qumluqini tizginlesh siyasiti Uyghurlarning yashash muhitini yaxshilash üchün emes, belki xitay köchmenlirige yashash muhiti hazirlashni meqset qilghanliqini texmin qilishqa bolatti.

Xitayning teklimakan qumluqini boysundurup, muhitni yaxshilash heqqidiki sepsetiliri gerche namratliqni tügitish namida daghdughiliq élip bérilghan bolsimu, emeliyette, jenubiy Uyghur élide yoqitilghini namratliq emes, belki milyondin artuq Uyghurni lagér-türmilerge solash, tili, milliy ma'aripi, medeniyitini xitaylashturush we yoqitish, qisqisi irqiy qirghinchiliq boldi.

Xulase qilghanda, teklimakan qumluqini tizginlesh, qumluqni yéshilliqqa we ademler yashashqa bolidighan jaygha özgertish tolimu güzel bir arzu ikenlikini héchkim ret qilmaydu. Lékin bundaq bir güzel arzuni emelge ashurush, yerlik xelqni öz makanliridin qoghlap chiqirish, ularni insaniy heq-hoquqliridin ayrip tashlap, yer-zémin we bayliqlirini tartip élishni bedel qilghanda, bu “Güzel arzu” ning xaraktéri irqiy qirghinchiliqqa özgiridu. Eger xitay jenubiy Uyghur élini, jümlidin teklimakan qumluqini tizginlep, u yerning muhiti yaxshilashni yerlik xelqning menpe'eti üchün élip barghan bolsa idi, u halda Uyghurlar chetke qéqilmighan, jaza lagérlirigha qamalmighan, qul ishchi qilinmighan bolatti, hetta bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqi esla yüz bermigen bolatti!