“тәклимакан гирвикини қашалаш” кәйнидә…

“хитай хәвәрлири тори” 11-март “Шинҗаң қандақ қилип тәклимакандин ибарәт өлүм деңизида мөҗизә яратти?” намлиқ бир мақалә елан қилинған. Мақалида, җәнубий уйғур елиниң көплигән наһийә вә шәһәрлиридә 2025-йиллиқ “тәклимакан қумлуқ күриши” намидики қумни тизгинләш вә алдини елиш хизмити башланғанлиқи; бу хизмәтниң өткән йили тәклимакан қумлуқини қашалаш аяғлашқандин кейинки йәнә бир қетимлиқ чоң көләмлик қумлуқни тизгинләш һәрикити икәнлики баян қилинған. Хәвәрдә йәнә, қәшқәр вилайитиниң маралбеши наһийәсидики қумни тизгинләш вә алдини елиш хизмитидә 200 дәк йәрлик аһалиниң қомушни хам әшя қилған, қумни тизгинләш торини ясап, қумлуққа ятқузуватқанлиқи, маралбеши наһийәси 2024-йилидин буян 600 миң мо қумлуққа бу хил төт тәрәплик қомуш тор ятқузған болуп, бу йил йәнә 1 милйон 300 миң мо қумлуққа қомуш тор ятқузушни пилан қилғанлиқи көрситилгән.

Бизгә мәлум болғинидәк, йеқинқи вақитлардин буян хитай учур васитилиридә тәклимакан қумлуқиниң 3046 километир узунлуқтики гирвики қашалинип, қумдин мудапиәлиниш вә қумни тосуш “йешил бәлбеғи” бәрпа қилинғанлиқи кәң көләмдә хәвәр қилинғаниди. Хитай мәнбәлик хәвәрләрдин қариғанда, тәклимаканниң гирвикини қашалаш һәрикити, қумлуққа өсүмлүк териш, қомуш яки башқа өсүмлүкләрниң ғазаңлиридин төт тәрәплик өсүмлүк тори ясап қашалаш, күн тахтиси ятқузуш қатарлиқ түрлүк усулларда елип берилған.

Әмәлийәттә, 3046 километир узунлуқтики қумлуқни қашалаш һәқиқәтәнму тәсәввур қилғусиз мурәккәп бир хизмәт. Бу хизмәтниң оңушлуқ тамамлиниши дөләтниң иқтисадий вә сиясий җәһәттики қоллишидин сирт, узун вақит, зор иқтисад вә һәддидин ташқири адәм күчи тәләп қилидиғанлиқи ениқ. Бу сәвәбтин, хитайниң бунчә чоң бир “қурулуш” ни қандақ тамамлиғанлиқи һәқиқәтән кишиниң диққитини тартиду. Хитай мәркизий телевизийәсиниң 2024-йили ноябирдики бир хәвиридә, бир йил ичидила қәшқәр, хотән, байинғолин қатарлиқ җайларда қумни тизгинләшкә қатнашқанларниң сани 600 миң адәм қетимиға йәткәнлики хәвәр қилинған. Әмма бу кишиләрниң мәзкур хизмәткә “пидаийлар” яки һәқлиқ шәкилдә қатнашқанлиқиға даир һечқандақ мәлумат берилмигән.

Бизгә мәлум болғинидәк, тәклимакан қумлуқиниң тарихта “өлүм деңизи” дәп нами бар болуп, дунядики иккинчи чоң йөткилишчан қумлуқ һесаблиниду. Хитай башқурушидики “пеңбәй тори” ниң 2019-йили сентәбирдики бир хәвиридә, шуниңдин бир қанчә йил аввал нәччә он миңлиған йәрлик хәлқниң гәмә өй, қазан-қомуш вә йемәк-ичмәклирини дүмбисигә теңип, мотосиклит билән бу йәргә келип “пидаийлиқ хизмитигә қатнишидиған” лиқи, һәтта бәзиләрниң гәмә өйи йоқ болғачқа, қумниң үстигә орун-көрписини селип ухлайдиғанлиқи хәвәр қилинған. Хитай һөкүмәт учурлиридин қариғанда, 2012-Йилидин буян пәқәт мәкит наһийәсидинла 300 миңға йеқин “пидаий” Көчәт тикип, орман бәрпа қилишқа қатнашқан. Шундақла бу “пидаийлар” көкәрткән йәрләрниң көлими  460миң моға йәткән.

Дәрвәқә, өткән нәччә он йилда хитай һөкүмити тәклимаканда “қумни тизгинләш, көчәт тикип орман бәрпа қилиш” һәрикитини кәң көләмдә йолға қойған. Хитай бу һәрикәтни муһитни қоғдаш үчүн елип барғанлиқини җар салған вә бу һәрикәткә нәччә йүз миңлиған “пидаий” қатнашқанлиқини пәхирлинип хәвәр қилған. Һалбуки, җәнубий уйғур елиниң нопус қурулмисидин қариғанда, бу “пидаий” ларниң уйғурларни асас қилған йәрлик хәлқ болуши еһтималға интайин йеқин. Йәни, йиллардин буян хитайдики әң намрат хәлқ қатариға тизип қоюлған җәнубий уйғур ели вә бу йәрдә яшаватқан уйғурларниң хитайниң 3046 километирлиқ қум тизгинләш һәрикитигә “пидаий” сүпитидә қатнашқанлиқи адәмдә гуман қозғайду. Пул тепип җан беқишқа моһтаҗ әһвалдики намрат уйғурларниң тәклимакан қумлуқида күнләп, йетип-қопуп “пидаийлиқ хизмити” қилиши һәйран қаларлиқ иш әмәсму? әҗәба, бу уйғурлар расттинла хитай ейтқандәк “пидаийлар” му яки қул ишчиларму?

Навада, бу кишиләр расттинла “пидаийлар” болса, у һалда уларниң бу хизмәтни қилиш яки қилмаслиқни таллаш һоқуқлири болуши; һәтта бу хил пидаийлиқ хизмәтлири уларниң нормал һаятиға һечқандақ тәсир көрсәтмәслики керәк иди. Әмма җәнубий уйғур елиниң реаллиқиға нәзәр салидиған болсақ, ишларниң хитай дегинидин башқичирәк болуши мумкинликини тәхмин қилалишимиз тәс әмәс. Йәни, 2010-йили аталмиш “мәркәзниң тунҗи қетимлиқ шинҗаң хизмәт йиғини” ечилип, уйғур ели хитайниң 19 өлкә вә шәһиригә намратлиққа ярдәм бериш намида бөлүп берилгәниди. Әйни чағда җәнубий уйғур елиниң тәклимакан бойлири болған қәшқәр, хотән, ақсу, қизилсу қатарлиқ җайлар, әң еғир намрат районлар қилип бекитилгән. Шундақла бу җайларда намратлиқни түгитишниң алдинқи шәрти “диний әсәбийлик вә террорлуқни түгитиш” болған. 2013-Йилиниң ахири аталмиш “фаң хуйҗү (әлгә нәп йәткүзүш) ” намидики бир сиясәт йолға қоюлған. Һәмдә 200миң хитай кадирлири асасий қатламға чүшүрүлүп, уйғурларниң өйлиригә көчүп кириш вә уларни омумйүзлүк назарәткә елиш башланған. Шу иштин кейинла, уйғурларниң бийологийәлик учурлириниң кәң көләмдә йиғивелинғанлиқи, мәҗбурий саламәтлик тәкшүрүш, мәҗбурий ишқа орунлаштуруш, мәҗбурий кәсип өзгәрткүзүшләр арқа-арқидин оттуриға чиққан. Буниңға әгишипла җаза лагерлири “қайта тәрбийәләш” намида оттуриға чиқип, уйғурларға қаритилған кәң көләмлик тутқун қилиш хәлқара җамаәткә ашкара болған. Уйғурлар әйни чағда җәмийәттә ашкара һалда чәткә қеқилип, җазаланмаслиқ вә хитайниң ишәнчисигә еришиш үчүн чоқум өз мәйданини ениқ билдүрүшкә мәҗбурланған. Уйғурларниң чошқа гөши йейиш, чошқа беқиш, уйғур қизлириниң хитай әрлири билән “ихтияри өйлиниш” қатарлиқ һадисиләрму бу мәзгилләрдә әвҗ елишқа башлиған. Бундақ һадисиләрни уйғур җамаити арисида һечболмиғанда 2010-йилидин аввал тәсәввур қилиш әсла мумкин әмәс иди. Демәк, хитай учур васитилиридә тилға елинип кәлгән “қумлуқни тизгинләшкә қатнишиватқан пидаий аммилар” ниң дәл мушундақ шараитта пәйда болуши, гуманлиқ әмәсму?

Юқириқилардин башқа, тәклимакан қумлуқида көчәт тикип, орман бәрпа қилиштин зади кимниң мәнпәәтлинидиғанлиқиму кишини ойландуридиған мәсилиләрниң биридур. Чүнки, тәклимакан қумлуқини тизгинләш вә көчәт тикип, орман бәрпа қилиш шу йәрдики уйғурларниң һаятиға һечқанчә пайда елип кәлгини йоқ. Әксичә, муһит асраш намидики сиясәтләрниң елип кәлгини, уйғурларниң өй-маканлирини чеқип-түзләшләр, йәр-земинлирини тартивелишлар, байлиқ мәнбәлирини талан-тараҗ қилишла болди. Уйғурлар болса деһқанчилиқтин, қул ишчи болушқа, өз земинлиридин, хитай өлкилиригә көчүшкә, униму аз дәп һәтта уйғур болуштин ибарәт әң аддий һәқ-һоқуқлиридинму мәһрум қелишқа башлиди. Йешиллиқниң кеңийиши, җәнубий уйғур елидики уйғурларни азайтип, хитайларни техиму көпәйтти. Демәк буниңдин, хитайниң тәклимакан қумлуқини тизгинләш сиясити уйғурларниң яшаш муһитини яхшилаш үчүн әмәс, бәлки хитай көчмәнлиригә яшаш муһити һазирлашни мәқсәт қилғанлиқини тәхмин қилишқа болатти.

Хитайниң тәклимакан қумлуқини бойсундуруп, муһитни яхшилаш һәққидики сәпсәтилири гәрчә намратлиқни түгитиш намида дағдуғилиқ елип берилған болсиму, әмәлийәттә, җәнубий уйғур елидә йоқитилғини намратлиқ әмәс, бәлки милйондин артуқ уйғурни лагер-түрмиләргә солаш, тили, миллий маарипи, мәдәнийитини хитайлаштуруш вә йоқитиш, қисқиси ирқий қирғинчилиқ болди.

Хуласә қилғанда, тәклимакан қумлуқини тизгинләш, қумлуқни йешиллиққа вә адәмләр яшашқа болидиған җайға өзгәртиш толиму гүзәл бир арзу икәнликини һечким рәт қилмайду. Лекин бундақ бир гүзәл арзуни әмәлгә ашуруш, йәрлик хәлқни өз маканлиридин қоғлап чиқириш, уларни инсаний һәқ-һоқуқлиридин айрип ташлап, йәр-земин вә байлиқлирини тартип елишни бәдәл қилғанда, бу “гүзәл арзу” ниң характери ирқий қирғинчилиққа өзгириду. Әгәр хитай җәнубий уйғур елини, җүмлидин тәклимакан қумлуқини тизгинләп, у йәрниң муһити яхшилашни йәрлик хәлқниң мәнпәәти үчүн елип барған болса иди, у һалда уйғурлар чәткә қеқилмиған, җаза лагерлириға қамалмиған, қул ишчи қилинмиған болатти, һәтта бүгүнки уйғур ирқий қирғинчилиқи әсла йүз бәрмигән болатти!