“Medeniyet igidarchiliqi” hoquqining oxshimighan ikki yüzi

Amérika nyu-york manxattan rayonluq teptish mehkimisi teripidin xitaygha qayturup bérilgen bir qisim medeniyet yadikarliqliri.

Xitayning “Shinxu'a” agéntliqi 4-mart xewiride, xitay döletlik medeniyet miraslirini bashqurush idarisining, Amérika teripidin qayturulghan 41 Parche medeniyet yadikarliqliri we sen'et eserlirini tapshurup alghanliqi xewer qilin'ghan. Xewerge qarighanda, qayturup bérilgen buyumlarning ichide qashtéshi, sapal buyumlar, farfor, mis, binakarliq eshyaliri, yaghach oymilar, tash oymilar we mis heykel qatarliqlar bar iken.

2009-Yili 1-ayning 14-küni xitay we amérika qoshma shitatliri amérika élip ketken xitay dölitige tewe bolghan medeniyet yadikarliqlirini 20 qétimgha bölüp qayturup bérish heqqide öz'ara kélishim imzalighan. “Jenubiy xitay etigenlik géziti” ning xewiride éytilishiche, shu qétimliq kélishimdin kéyin, ikki dölet hazirgha qeder 4 qétim medeniyet buyumlirini qayturup bérish mesilisi üstide hemkarliship texminen 594 parchigha yéqin buyumlar qayturulghan iken.

Qayturulghan medeniyet yadikarliqlirining ichide, yil dewri yéngi tash qorallar dewridin menching sulalisi (1644-1911) dewrige bolghan jeryan'gha wekillik qilidighan bir qisim sapal buyumlar, qashtéshi, mis buyumlar, budda heykili we tibet sen'et buyumi qatarliq nechche ming yilliq tarixqa ige buyumlar bar iken.

Xitay “Yer shari waqit géziti” ning 7-marttiki mezkur weqege da'ir xewiridin melum bolushiche, xitay döletlik medeniyet yadikarliqliri idarisining mu'awin bashliqi lo wénli muxbirlargha qilghan sözide, “Herqaysi dölet xelqlirining medeniyet hoquqi we milliy héssiyatigha hörmet qilish, medeniyet yadikarliqi bixeterlikige kapaletlik qilish - insaniyet medeniyitini qoghdash démektur” dégen.

Xosh, herqaysi dölet we milletlerning medeniyet hoquqi we milliy héssiyatigha hörmet qilishtin söz échiwatqan bu erbab, ejeba Uyghur medeniyet miraslirini qoghdashtimu oxshash pirinsipqa emel qiliwatamdu-yoq?!

Shunisi éniqki, xitay da'iriliri Uyghurlar wetinidin bayqalghan medeniyet yadikarliqliri bolsun yaki tarixtin buyan shu zéminda yaritilghan qedimiy qurulush, meschit we mazar-xaniqalargha oxshash medeniyet mirasliri bolsun, ularning hemmisige qarita buzup-chéchish, yoqitish yaki xitay medeniyitining bir qismi qilip körsitish siyasitini yürgüzmekte. Ochuqraq qilip éytqanda, xitay éghizida insaniyet medeniyitini qoghdash heqqide teshwiqat yürgüzüwatqan bolsimu, emeliyette öz téritoriyesidiki yerlik milletlerning medeniyitini weyran qilmaqta.

Birleshken döletler teshkilatining 2022-yildiki toluqsiz istatistikisigha qarighanda, xitaydin élip kétilgen medeniyet yadikarliqlirining sani 1milyon 600 mingdin artuq bolup, hazir dunyadiki 47 dölettiki 200 ge yéqin muzéyda saqlanmaqta iken. Undin bashqa shexslerning qolidimu yene sani éniq bolmighan nurghun medeniyet bayliqliri saqlanmaqta. Bu buyumlarning chet ellerge élip kétilishi, 1840-yildin 1945-yilghiche bolghan tarixiy jeryanda yüz bergen iken. Xitay menbeliride 1840-yillardiki epyun urushi, xitay hazirqi zaman tarixining bashlinish nuqtisi qilip sherhlen'gen bolup, xitay dölitining fé'odal xanidanliqidin yérim fé'odalliq, yérim mustemlike dewrige kirgen bölünüsh dewri hésablinidu. Bu xil közqarashqa asasen, xitay tetqiqatchiliri xitaydin bulap kétilgen yaki oghrilap élip kétilgen medeniyet buyumlirini mustemlikichilik, jahan'girlik we impériyalizmining ajiz ellerge qilghan medeniyet tajawuzining mehsuli dep qaraydu. Xitay tetqiqatchi chén rüyda özining “Ötmüshni eslesh: mustemlike dewride yoqalghan xitay medeniyet buyumlirini qayturup kélish” namliq maqaliside, xitay dölitining yoqalghan medeniyet buyumlirining yoqilish seweblirini mundaq 3 türge yighinchaqlaydu: birinchisi, urush weyranchiliqi؛ ikkinchisi, chet el ékspéditsiye etretlirining herikiti؛ üchinchisi medeniyet buyumlirini chet elge etkes qilish. Chén rüyda maqaliside yoqalghan xitay medeniyet yadikarliqlirining ichide nuqtiliq halda gherbiy-shimal rayonigha jaylashqan yipek yolidiki hindi we ottura asiya medeniyitini eks ettürgen sen'et eserlirini chet ellerdin qayturup ekélishning muhimliqini tekitleydu. 2023-Yil 28-awghust xitayda chiqidighan “Yershari waqit géziti” mexsus tehrirat maqalisi élan qilip, büyük biritaniye muzéyining öz dewride xitaydin élip ketken medeniyet buyumlirini qayturup bérishni telep qilghan.

Derweqe, büyük biritaniye muzéyida saqliniwatqan buyumlarning ichide xitaygha tewe buyumlardin bashqa yene tarim oymanliqi, turpan oymanliqi etrapidiki jaylardin, shundaqla tibet we mongghul égizlikliridin élip kélin'gen nurghun medeniyet buyumliri saqlanmaqta. 19-Esirning axiri we 20-esirning bashlirida chet ellerge élip kétilgen Uyghurlargha a'it medeniyet buyumliri en'gliyedin bashqa yene gérmaniye, firansiye, yaponiye, shiwétsiye, finlandiye we rusiye qatarliq döletlerning muzéylirida saqlanmaqta.

Shuni tekitlesh kérekki, tarixtin buyan Uyghurlar we ularning étnik terkibliri hésablan'ghan milletler yashap kelgen zéminlardin qéziwélin'ghan, kéyin türlük wasitiler bilen chet ellerge élip kétilgen medeniyet yadikarliqlirini bügünki künde öz igilirige qayturush toghra kelse, bularning eng heqdar igiliri Uyghurlardur, ularning xitay döliti bilen héchbir alaqisi yoq, elwette. Chünki tarixtiki ashu shanliq medeniyet bina qilin'ghan we güllep-yashnighan dewrlerde, xitay sulalilirining bu rayonlarda héchqandaq siyasiy yaki medeniyet jehettin igidarchiliq hoquqi bolmighan. Shunga chet ellerge élip kétilgen medeniyet buyumlirini sürüshtürüshke toghra kelse, uning heqdarliq we igidarchiliq hoquqi eng aldi bilen Uyghurlargha tewe bolushi kérek.

Xewerlerge qarighanda, xitay medeniyet buyumlirini qoghdash qanunining yéngidin tüzitish bérilgen nusxisi 2025-yil1-marttin bashlap yolgha qoyulidiken. Bu heqte Uyghur aptonom rayonluq medeniyet yadikarliqliri idarisining mu'awin bashliqi jow jichéng muxbirlargha bergen sözide, “Shinjangdiki medeniyet yadikarliqlirini qoghdashta, tarixta shinjangning xitay merkizi hökümetliri teripidin idare qilinip kelgenliki hemde köp menbelik din we medeniyet pirinsipini asas qilish kérek” likini tekitligen. Xitay da'iriliri yéqinqi yillardin buyan Uyghur élining küsen, niye we beshbaliq qedimki sheher xarabiliklirigha alahide diqqitini bérip, bu jaylardin tépilghan asar'etiqiler yaki medeniyet buyumlirigha xitay medeniyitining tamghisini bésishni küchep teshwiq qilip kelmekte.

Xitay hökümiti medeniyet buyumlirini qayturup kélishte, köp tereplimilik méxanizmlardin paydilinip xelq'ara kélishimler arqiliq, bu medeniyet bayliqlirining özige te'elluq ikenlikini bazargha salmaqta. Yeni xitay hökümiti 1954-yili élan qilin'ghan “Gaga ehdinamisi” (Hague Convention), 1970-yili élan qilin'ghan “Birleshken döletler teshkilati yunésko ehdinamisi” (UNESCO) we 1995-yili élan qilin'ghan “Yunidro'it ehdinamisi” (UNIDROIT) qatarliqlardin paydilinip, özining teleplirini xelq'ara kélishimler bilen qanunlashturushqa urun'ghan. 2020-Yili martta xitay döliti medeniyet miraslirini qoghdash we medeniyet mirasliri etkeschilikige qarshi turush heqqide 23 dölet bilen hemkarliq kélishimi imzalighan.

Halbuki, xitay hökümitining Uyghurlargha tewe medeniyet miraslirini weyran qilishi bolsun yaki ularni öz igidarchiliqigha ötküzüp xalighanche sherhlesh qilmishi bolsun, bularning hemmisi yuqirida tilgha élin'ghan xelq'araliq ehdinamilerge xilap herikettur. Bu heqte kornél uniwérsitétining tetqiqatchisi, doktori magnus fiskesyö “Xitayning irqiy qirghinchiliq sayahet istratégiyesi” namliq maqaliside, xitayning Uyghur medeniyitini weyran qilip, uni peqet muzéylardila körgezme qilish qilmishi, emeliyette ularning Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushtiki bir teshwiqat qorali, xalas, dep körsetken.

Qisqisi, medeniyet yadikarliqliri yaki medeniyet bayliqlirining igidarchiliq hoquqi eng aldi bilen shu medeniyetni yaratqan we uni dunyagha teqdim qilghan dölet we milletning qolida bolushi kérek. Bu xelq'ara medeniyet yadikarliqlirini qoghdash ehdinamiliridimu shundaq belgilen'gen. Derweqe, bügünki künde yawropa muzéylirida yaki dunyadiki bashqa herqandaq bir döletning medeniyet institutlirida saqliniwatqan Uyghurlarning tarixtiki medeniyet buyumlirini öz igilirige qayturush toghra kelse, uning eng hoquqluq heqdar igiliri Uyghur xelqidur. Halbuki, bügünki künde Uyghurlar xitay mustemlikisi astida kishilik heq-hoquqliridin mehrum yashawatqan bir shara'itta, özlirining tarixtiki bu shanliq medeniyet miraslirigha ige chiqqudek bir imkaniyetke ige emes. Shunga bügünki künde yawropa muzéylirida saqliniwatqan Uyghurlarning tarixtiki bu shanliq medeniyet mirasliri taki Uyghurlarning döliti qurulup uninggha ularning özliri ige chiqqudek bir imkan yaritilghuche, xitayning igidarchiliqida emes, belki yawropa muzéylirida saqlinishi we körgezme qilinishi eng bixeter yoldur. Chünki Uyghurlarning bu medeniyet bayliqliri eger Uyghurlargha irqiy we medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüwatqan xitayning igidarchiliqigha ötse, shek-shübhisizki, ular iz-tizsiz yoq qilinidu yaki xitay medeniyitining yépinchisi kiydürülüp sherhlinidu. Buni bügünki künde Uyghur élidiki Uyghurlargha baghliq barliq medeniyet en'enilirining weyran qilinishi we xitay medeniyitining bir qismi qilip körsitilish oyunliri ispatlimaqta.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]