Asasiy qatlamni “Uniwérsal bashqurush” siyasiti Uyghurlarni mewhum qepeske qamashtin bashqa nerse emes

Qeshqer shehiri paxtekle yézisi töwenki qaqul kentidiki 200 din artuq kishi bayraq chiqirish murasimigha qatnishiwatidu. 2014-Yili 1-öktebir, qeshqer

“Shinjang qanunchiliq géziti” 14-mart “Asasiy qatlamdiki ijtima'iy bashqurushning yéngi endizisini berpa qilishta qolgha keltürgen netijiliri” heqqide bir xewer élan qilghan. Xewerning mezmunidin qarighanda, xitay Uyghur élide atalmish “Asasiy qatlamni uniwérsal bashqurush merkezlirini qurush” qa bashlighan. Yeni bu heriket 2024-yili bashlan'ghan bolup, bügün'giche Uyghur élidiki 16 nahiye we sheherlerde bu xil merkezler qurulup ishqa kirishtürülgen.

Xitay yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide “Asasiy qatlamni bashqurushning yéngi endizisini yaritish” ni küchep teshwiq qilip kelgenidi. Shundaqla jem'iyetni bu xil shekilde bashqurush usulini atalmish “Ortaq qurush, ortaq bashqurush we ortaq behrilinishini asas qilghan ammiwi mulazimetni yaxshilash” dep atap keldi. Halbuki, asasiy qatlamlarni bashqurushtiki bu xil tedbirlerning esliy mahiyiti hergizmu xitay teshwiq qilghandek “Ammiwi mulazimetni yaxshilash” bolmastin, belki Uyghurlargha bolghan nazaret we bashqurushni kücheytishni meqset qilghan.

Qaraydighan bolsaq, Uyghur élide yolgha qoyulghan “Asasiy qatlamni bashqurush merkizi” ning ijtima'iy mesililerni hel qilip, qanuniy mulazimet süpitini yuqiri kötüridighanliqi teshwiq qilinsimu, emeliyette bu xitayning yuqiri téxnikagha tayinip jem'iyetni idare qilish sistémisining bir qismi hésablinidu. Yeni bu sistéma xitayning “Ötkür köz qurulushi” (雪亮工程), “Chong sandan nazaret sistémisi” (大数据), “Torlashqan bashqurush sistémisi” (网格化管理) qatarliqlarni öz ara baghlap, insanlarni omumyüzlük nazaret astida bashquridighan uslubtur. Démek, xewerning mahiyitidin qarighanda, bu uslub nöwette Uyghurlar üstide sinaq qiliniwatqanliqi éhtimalgha tolimu yéqin.

Bundaq bir uslubta jem'iyetni bashqurush, uchur téxnikisi arqiliq emelge ashurulidighan bolup, yerlik xelqning barliq heriketliri omumyüzlük nazaret qilinidu. Hetta chiray tonush téxnikisi, sanliq melumatlarni analiz qilish we jem'iyettiki ishenchlik derijisi arqiliq, Uyghurlarning barliq ijtima'iy pa'aliyetlirini omumyüzlük nazaret qilish meqsitige yételeydu. Hetta shexslerning diniy pa'aliyetliri, ijtima'iy alaqe tori, shundaqla idiyesini herwaqit teqib qilalaydu. Bundaq bir sistéma emeliyette Uyghurlarning shexsiy hayatida héchqandaq mexpiyetlikni qaldurmasliq bilen ularning insanliq heqlirini depsende qilidu. Shuning bilen birge Uyghurlarning diniy étiqadi, milliy medeniyet, örp-adetlirini xalighanche basturush shara'itini hazirlaydu.

Xitay yene bu xil sistémini jem'iyettiki ijtima'iy ziddiyetlerni hel qilip, ammigha yardem qilish dep teshwiq qilsimu, buning mahiyiti yenila “Gep qilsang tilingni késimen, qarisang közüngni oyimen” sheklide emeliylishidu. Misalgha alsaq, Uyghurlarning diniy étiqad hoquqliri, diniy bayramlirini xalighan shekilde tebriklesh, mal-mülük majiraliri yaki jem'iyette kemsitilishke uchrash qatarliq mesililerde héchqandaq yardemge érishelmeydu. Eksiche, atalmish “Uniwérsal bashqurush merkizi” mesilini hel qilghuchi emes, belki Uyghurlarni téximu qattiq basturush rolini oynishi mumkin. Chünki bu organlar pütünley j x organliri, hökümet memurliri we edliye sistémisi bilen hemkarliship ishleydighan bolup, hökümetning ditigha yaqmaydighan herqandaq telepler bu merkez teripidin “Esebiy idiye” yaki “Bixeterlik tehditi” süpitide bir terep qilinishi ؛ shundaqla bu xil ehwal Uyghurlargha téximu éghir bolghan siyasiy bésimlarni peyda qilishi, hetta lagérlargha qamilish qatarliq qismetlerni keltürüp chiqirishi mumkin.

Xitay uzun yillardin buyan Uyghur élide “Muqimliqni saqlash” namida Uyghurlarni nishan qilghan qattiq basturush siyasetlirini ijra qilip keldi. Emdi bolsa “Uniwérsal bashqurush merkizi” namida yuqiri pen-téxnikigha tayinip, Uyghurlar üstidiki nazaret we kontrolluqini téximu kücheytishke tirishiwatidu. Bu merkezler xelqning naraziliqlirini atalmish “Kélishtürgüchiler arqiliq hel qilish” ni teshwiq qilsimu, lékin bu kélishtürgüchilerning wezipisi “Muqimliqqa kapaletlik qilish” ni pirinsip qilghanliqi tüpeylidin, ularning Uyghurlarning heqlirini qoghdishidin ümid kütkili bolmaydu. Eksiche, Uyghurlarning insanliq heqlirimu atalmish muqimliqning küshendisi dep qarilip, depsende qilinishi, basturulushi mumkin. Bundaq bir shara'itta Uyghurlarning yashash imkanliri téximu tariyip, sella diqqet qilmisa, “Qanun'gha tayinip bashqurush” namidiki éghir parakendichiliklerge duch kélishimu mumkin.

Derweqe, bu xil merkezlerning qurulushi Uyghurlarning bixeterlikige éghir tehdit peyda qilidighanliqi tebi'iy. Bundaq bolushini bu xil sistémining xaraktéri belgiligen bolup, u töwendiki bir qanche nuqtilar gewdilinidu.

Birinchidin, bu merkezler uchur supisigha tayinip xizmet qilidighan bolup, shexsning hayati, ijtima'iy pa'aliyetliri, intérnét alaqisi qatarliq uchurlarni hökümetning nazaret sistémigha kirgüzidu. Bundaq ehwalda Uyghurlargha oxshash “Alahide topluq” lar nuqtiliq nazaret nishani qilinip, kündilik turmushtiki adettiki gep-sözliri, ish-heriketliri hetta sirtqa chiqishimu bu merkezler teripidin gumanliq dep qarilishi we bir terep qilish katégoriyesige kirgüzülüshi mumkin.

Ikkinchidin, xitaylar üchün adettiki ishlar dep qarilidighan a'iliwi jem bolushlar, Uyghurche paranglishishlar, chégra sirtidiki tor supilirini qollinishlar, hetta chet eldiki urugh-tughqanliri, dostliri bilen alaqe qilishlarmu bu merkezler teripidin “Gumanliq heriket” ler süpitide mu'amile qilinishi mumkin.

Üchinchidin, bu merkez j x idarisi, qoralliq saqchi we türme bilen hemkarliship xizmet qilidighan bolup, Uyghurlarning kichikkine qarshiliqlirimu bixeterlik organlirining heriketke kélishige seweb bolushi mumkin. Bir qanche yil burun Uyghur élide keng kölemlik tutqun qilish bolghanliqi hemmimizge melum. Bu merkezlerning qurulushimu emeliyette ene shundaq chong tutqunni kücheytishni meqset qilghan dések tamamen bolidu.

Tötinchidin, yuqiriqilardin sirt Uyghurlar izchil yosunda ishenchlik yaki gumanliq türlerge ayrilish qismitige duch kelgen bolup, bu merkezlerning qurulushi, “Gumanliq Uyghur” larning sanini téximu köpeytishi we ulargha téximu köp bésimlarni peyda qilishi mumkin. Bolupmu “Gumanliq Uyghur” tamghisi bésilghanlarning sirtlargha erkin-azade chiqishi, xizmet tépishi, balilirining mektepke kirishi, hetta ijtima'iy alaqisidimu zor qiyinchiliqlar körülüshi mumkin.

Qisqisi, “Asasiy qatlamlarni uniwérsal bashqurush merkezliri” ning qurulushi Uyghurlar üchün xewpning köpiyishi bolup, ularning hayatini türlük qorqunch we biseremjanliqqa ittirishi éniq. Téximu muhimi, irqiy qirghinchiliq astida zulum chékiwatqan Uyghurlarning, téximu köp adaletsizliklerge uchrash xewpini éghirlitishi tebi'iy. Konkrét qilip éytqanda, nöwette xitay pütün küchi bilen Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini mewhum shekilde élip baridighan yochuqlarni izdeshke tirishmaqta. Atalmish “Asasiy qatlamni uniwérsal bashqurush merkezliri” xitay éytqandek, “Ammigha mulazimet qilidighan merkezler” emes, belki del xitayning Uyghurlar üstidiki basturush siyasetlirini yoshurun shekilde élip bérishning bir yoli, éniqraqi, mewhum qepeske qamap bashqurushning wasitisi, xalas.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]