ﺋﺎﺭﺧﯩﭗ

نەنجىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ تامغىسى بېسىلغان «شىنجاڭ ئىنستىتۇتىنىڭ پەخرىي پىروفېسسورى» دېگەن بۇ گۇۋاھنامە ھېلىھەم ئىستانبۇلدىكى «مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا كۈللىياتى» دا ساقلانماقتا

«شەرقىي تۈركىستان تارىخى» ناملىق بۇ ئابىدە ئەسەر مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا ئافغانىستان پايتەختى كابۇلدا سىياسىي مۇساپىر بولۇپ تۇرغان يىللاردا، يەنى 1936-يىلىدىن 1940-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا يېزىلغان ئىدى.

ئىلى ئىنقىلابى پارتلاپ غۇلجادا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى جاكارلانغان مەزگىللەردە، ھەتتا مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا ئۈرۈمچىگە يېتىپ بارغان 1945-يىلىنىڭ ئۆكتەبىر ئايلىرىدا، ئۇ بۇ قېتىملىق ئىنقىلابنىڭ ئىجابىي نەتىجە بېرىشىنى ھەمدە ۋەتەننىڭ ھۈررىيەتكە باغلانغان تەقدىرىنى ھەل قىلىشىنى تولىمۇ ئۈمىد قىلغان ئىدى.

1948-يىلى 9-ئاينىڭ 29-كۈنى ئۈرۈمچىدىكى مەركىزىي ئۇيغۇر ئۇيۇشمىسىنىڭ كۇلۇبىدا تارىخىي ئوپېرا- «قۇتلۇق تۈركان» نىڭ دەسلەپكى بىرقانچە پەردىسى قويۇلىدۇ

«ئاھ، ۋەتەن قۇربانلارى» ناملىق شېئىر مۇھەممەد ئەمىن بۇغرانىڭ 1947-يىلى 4-ئاينىڭ 6-كۈنى ئۈرۈمچىدىكى مۇسۇلمانلار قەبرىستانلىقىغا قايتىدىن دەپنە قىلىنغان 1930-يىللاردىكى شەرقىي تۈركىستان ئىنقىلابىنىڭ يېتەكچىسى مەرھۇم خوجانىياز ھاجىنىڭ قەبرىسى ئۈستىدە ئوقۇغان مەرسىيە شېئىرىدۇر.

مۇھەممەد ئەمىن بۇغرا باشچىلىقىدىكى مىللەتچى سەرخىللارنىڭ 1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا ئۈرۈمچىدە قۇرغان «دەرنەك» ناملىق ئىلىم مۇنبىرى، ئۆز دەۋرىدىكى شەرقىي تۈركىستان ياشلىرىنىڭ مىللىي كىملىكى، بىلىم ۋە مەدەنىيەت ساپاسىنى ئۆستۈرۈشتە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان ئىدى.

1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ۋە ئۇنىڭ مىللىي ئارمىيەسى ئەمەلىي كونترول قىلىپ تۇرغان شىمالدىكى ئۈچ ۋىلايەتنىڭ سىياسىي مەركىزى غۇلجادا، شۇنداقلا مىللەتچى خىتاي (گومىنداڭ) ھاكىمىيىتىنىڭ كونتروللۇقىدا تۇرۇۋاتقان يەتتە ۋىلايەتنىڭ سىياسىي مەركىزى ئۈرۈمچىدە شىددەتلىك مەتبۇئات كۈرىشى ئوتتۇرىغا چىققان ئىدى.

1940-يىللارنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ئىدېئولوگىيە تارىخىدا زامانىۋى مەتبۇئات ھەقىقەتەنمۇ مۇھىم رول ئوينىغان ئىدى.

«مىللىتىمىز تۈرك دېيىش بىلەن پان-تۈركىست، دىنىمىز ئىسلام دېيىش بىلەن پان-ئىسلامىست، ۋەتىنىمىز تۈركىستان دېيىش بىلەن بۆلگۈنچى بولۇپ قالمايتتۇق، بەلكى بۇ بىزنىڭ تەبىئىي ھەق-ھوقۇقىمىز ئىدى».

20-ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدىكى شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ مىللىي كۈرەش تارىخىدا مەتبەئە ۋە نەشرىياتچىلىق، بولۇپمۇ گېزىتچىلىك مۆلچەرلىگۈسىز مۇھىم روللارنى ئوينىغان ئىدى.