bu yil 2-ayning 27-küni 40 neper uyghur musapirni xitaygha ötküzüp bergen tayland hökümiti küchlük xelqaraliq eyibleshlerge duch kelgenidi. bu heptining béshida tayland emeldarliri özlirining muxbirlar bilen birge bir wekiller ömiki teshkillep uyghur élige baridighanliqi we özliri qayturuwetken uyghurlarning ehwalini tekshüridighanliqini jakarlighan.
radiyomiz binar xewerliri bölümining bildürüshiche, taylandning mu'awin bash ministiri we mudapi'e ministiri fumtam wéchayachay bashchiliqidiki heyetning 18-mart seyshenbe küni uyghur élige qarap yolgha chiqidighanliqi mölcherlenmektiken.
dölet mudapi'e ministiri fumtam wéchayachay üch kün dawam qilidighan bu sepiri harpisida muxbirlargha qilghan sözide «özlirining bu ziyaritide qayturulghan 40 neper uyghurning 5 nepiri bilen körüshidighanliqini, qalghanlar öz yurtlirigha kétip bolghan bolghachqa ular bilen téléfon arqiliq körüshidighanliqini» bildürgen. uning sözidin qarighanda, bu 5 neper uyghur késellik sewebi bilen hazir doxturxanida yétip dawaliniwatqanlar bolup, fumtam wéychayachay ularni doxturxanida ziyaret qilidighanliqini éytip mundaq dégen:
«biz bir kütünüsh merkizini ziyaret qilip, ular xitaygha qayturulghandin kéyin qandaq mu'amilige uchrighanliqi heqqide sözlishimiz we mumkin bolsa ularning öylirini ziyaret qilimiz.»
halbuki, kishilik hoquq teshkilatliri tayland rehberlirining ziyaritining emeliyetni eks ettüridighanliqigha guman bilen qarimaqta.
kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümi mu'awin diréktori maya wang radiyomizgha qilghan sözide, bu uyghurlarning heqiqetni déyishining emeliyettin uzaqliqini bildürdi. u mundaq dédi:
«bilginingizdek bu tayland we xitay hökümetliri uyushturghan bir ziyaret. uyghur rayoni bolsa xitay hökümiti uyghurlarni qattiq jazalar bilen kontrol qilidighan bir jay. tayland wekiller ömikining mejburiy qayturulghan, qiyin-qistaqqa élinish, türmige tashlinish xewpi ichidiki bu uyghurlarning ular bilen ochuq-ashkara sözliship, heqiqiy ehwalini melum qilalishi mumkin emes. shunglashqimu biz kishilik hoquqni közitish teshkilati bolush süpitimiz bilen bayanat élan qilip tayland hökümitini xitay hökümiti orunlashturghan bu aqartish teshwiqatigha qatnashmasliqqa chaqirghan iduq.»
kishilik hoquqni közitish teshkilati 18-mart küni tayland hökümitige qarita mexsus bayanat élan qilip, ularni uyghur élige qaritidighan bu ziyaritide taylandtin qayturulghan 40 neper uyghurning aqiwiti heqqidiki heqiqiy uchurlargha érishishke tirishishqa chaqirghan. kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya diréktori éli'in pérson mundaq dégen:
«shinjangni ziyaret qilidighan tayland wekiller ömiki xitay hökümiti aldin orunlashturghan we sehnileshtürülgen ziyaretliride resimge chüshüp qaytip kelmesliki kérek. eksiche, ular bu uyghurlarning heqiqiy ehwalini doklat qilishi kérek. tayland hökümiti 40 neper uyghur erning ehwalini ziyaret qilish we ashkara xewer qilish arqiliq özining bu kishilerni mejburiy qayturush seweblik tökülgen inawitini eslige keltürüshke tirishishi kérek» dégen.
maya wang radiyomizgha qilghan sözide tayland wekiller ömiki xitay körsitishni xalimighanni körsitishi kéreklikini tekitlidi. u mundaq dédi:
«biz ularni heqiqiy ehwallarni körsitishke chaqirimiz. eger xitay 5 neper uyghur bilen uchrashturimiz dégen bolsa, u halda qalghan 35 neper uyghur qeyerde, ular kimler, isimliri néme? nede yashaydu? eger bu uyghurlar bilen diplomatlar we xelqaraliq muxbirlar körüshmekchi bolsa, qaysi adrésqa bérishi kérek? ularning éniq adrési néme? bizge mana mushundaq heqiqiy uchurlar lazim.»
diqqet qozghaydighini, uyghur élige baridighan tayland wekiller ömiki bashliqi, tayland mu'awin bash ministiri muxbirlargha qilghan sözi dawamida özlirining yene bu qétimliq ziyariti mezgilide 2015-yili taylandtin qayturulghan 109 neper uyghurning kem dégende bir nepiri bilen körüshidighanliqini dégen.
tayland hökümiti bu yil 2-ayda 40 neper uyghurni qayturghanda kishilik hoquq organliri tayland hökümiti 2015-yili qayturulghan uyghurlarning shundin béri héchqandaq iz-dériki bolmighanliqini, taylandning buni bilip turup qalghan uyghurlarnimu oxshash qismetke ittergenlikini bildürgenidi.
kishilik hoquqni közitish teshkilatidin maya wang tayland wekiller ömikining 2015-yili qayturulghan uyghurlar mesilisinimu tilgha élishini bahalap, tayland hökümitining hélihem xitaygha masliship teshwiqat oyuni oynawatqan bolushi mumkinliki heqqidiki endishilirini otturigha qoydi. u mundaq dédi:
«méningche bu ziyaretning chinliqigha qarita küchlük endishe mewjut. jümlidin, taylandning qayturulghan uyghurlar mesiliside xitay hökümitining aqartish teshwiqatigha dawamliq maslishiwatqan bolushi mumkinliki bizni qayghugha salmaqta. elwette, bu yerdiki asasliq suyi'istémal qilghuchi dölet bolsa xitay. u, tayland wekiller ömikini bu yerge ziyaretke ekeldi. emdi, xitayning bu teshwiqat oyunining bir parchisi bolup-bolmasliq bir hésabta tayland wekillirining özining qolida. ular teshwiqat resimlirige chüshüshni ret qilalamdu? uyghurlarning aqiwitini sürüshte qilalamdu? tosalghusiz ziyaret telep qilalamdu? xitay hökümitige bésim ishlitelemdu? biz bu ziyaretning qandaq bolidighanliqini aldimizda körimiz.»
tayland hökümiti amérika qatarliq démokratik döletler hökümetliri we kishilik hoquq organlirining uyghurlarni xitaygha ötküzüp bermeslik heqqidiki chaqiriqliri we shundaqla uyghur teshkilatlirining bu uyghurlarni qutquzup 3-döletke orunlashturush yolidiki barliq tirishchanliqlirigha qarimay 27-féwral küni 40 neper uyghurni mexpiy halda xitaygha ötküzüp bergen idi.
weqe ashkarilanghandin kéyin, tayland hökümiti küchlük xelqaraliq eyibleshlerge uchrighan. amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo taylandning herikitini «eng qattiq ibariler bilen eyibleydighanliqini» jakarlash bilen birge yene, tayland we dunyaning bashqa jayliridiki uyghurlarni qayturup bérishke chétilidighan barliq emeldarlargha wiza cheklimisi élan qildi. yawropa ittipaqimu 13-mart küni, tayland hökümitining 40 neper uyghur musapirni xitaygha mejburiy qayturup bergenlikini eyiblesh heqqide qararname maqullidi.
17-mart küni yene, yawropa parlaméntining ezasi mériyam léksimen xanim (Miriam M. Lexmann) parlaméntta söz qilip, tayland hökümitining uyghurlarni hayatiy xewpke uchraydighan we hoquqliri depsende qilinidighan xitaygha qayturup bergenlikini yene bir qétim eyibligen. u mundaq dégen:
«tayland ziyankeshlikke uchrighuchilarni qoghdimidi, ularning xelqara qanunlar asasida kapaletke ige qilinghan izzet-hörmiti we ghururini pütünley depsende qildi.»
u yene, yawropa parlaménti we eza döletlirige chaqiriq qilip: «bu weqe bizning xitay bilen bolghan munasiwitimizni közdin kechürüp chiqishimiz we shundaqla xitay kompartiyesi bilen bolghan munasiwetlerde qimmet qarishimizda ching turushimizning zörürlükini yene bir qétim ésimizge saldi. pirinsip asasidiki tashqi siyaset bolghandila kishilik hoquqqa we iqtisadiy menpe'etimizge kapaletlik qilghili bolidu. tayland we bashqa döletler özlirining qaysi terepte turidighanliqi heqqide qarar bérishi kérek» dep söz qilghan.