Khác các nhà lãnh đạo cộng sản khác, Tổng Bí thư Tô Lâm muốn phát triển kinh tế tư nhân. Tuy nhiên, cách làm của hệ thống chính trị mà ông mới nắm quyền lãnh đạo chưa lâu vẫn giống như hệ thống dưới thời các nhà lãnh đạo cộng sản khác: áp đặt và bạo lực.
Hậu quả là những nghị định, nghị quyết có thể vốn có mục đích tốt đẹp, từ Nghị định 168 về giao thông vào tháng 1 năm 2025 đến nghị quyết khiến cho tiểu thương buộc phải giao dịch bằng chuyển khoản vào tháng Năm 2025, lại tạo ra hỗn loạn và ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền kinh tế.
Ông Tô Lâm hiện là nhà lãnh đạo có quyền lực bao trùm, với tầm ảnh hưởng mạnh mẽ lên tất cả các trụ cột quyền lực khác của bộ máy nhà nước. Ông muốn “cải cách” để đất nước “vươn mình”. Tuy nhiên, các trụ cột quyền lực này vẫn hoạt động theo cách cũ, đã ra những quyết định nhanh chóng đến mức không cho người dân thời gian cần thiết để chuẩn bị về nguồn lực và kĩ năng. Quốc hội của ông ra nghị quyết giữa tháng Năm thì chính phủ của ông thực thi ngay hai tuần sau. Người dân không kịp trở tay, tiểu thương cả nước đồng loạt đóng cửa vì sợ hãi. Chính phủ của ông lại huy động công an đi kiểm tra những cửa hàng có hàng hóa không hóa đơn. Nó khiến tiểu thương khắp cả nước đóng cửa, nền kinh tế gần như dừng hoạt động.
Cách làm này của hệ thống chính trị không khác gì hệ thống dưới thời một lãnh tụ cộng sản khác, hoàn toàn đối lập với ông Tô Lâm về mục tiêu ý thức hệ: Lê Duẩn.
Phát triển kinh tế kiểu Lê Duẩn: đánh tư sản miền Nam
Đổi tiền bất ngờ, áp đặt giá trị đồng tiền một cách cưỡng bách, làm cho toàn bộ tiền tiết kiệm của người dân Miền Nam thành giấy vụn chỉ trong một đêm.
Đánh úp doanh nghiệp tư nhân, ra quân đồng loạt, xông vào các công ty tư nhân, tịch thu tài sản, bắt giữ một số chủ doanh nghiệp, một số đông bị đưa đi vùng kinh tế mới.
Đó là những gì ông Lê Duẩn đã làm sau chiến thắng quân sự đối với VNCH năm 1975.
Mục đích của Lê Duẩn rất tốt đẹp. Ông muốn Sài Gòn tư sản xe hơi chạy đầy đường “theo kịp” Hà Nội trâu bò đi lại thong dong trên phố. Cả nước tiến lên thiên đường cộng sản.
Hậu quả: xóa sổ hoàn toàn nền kinh tế tư nhân ở Miền Nam. Người dân chìm trong đói nghèo, xã hội chìm trong khủng hoảng, quốc lực suy kiệt.
Ngày nay, ông Tô Lâm cũng ôm ấp những ước mơ tốt đẹp.
Singapore năm 1965 chỉ là một làng chài, thua xa Sài Gòn, ngày nay thu nhập bình quân đầu người hơn 90 ngàn đô la một năm, vượt xa Việt Nam.
Việt Nam phải vươn mình, thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, trở thành một nước giàu mạnh.
Muốn vậy phải phát triển khoa học công nghệ, phải tạo điều kiện cho doanh nghiệp tư nhân phát triển, phải xây dựng tầng lớp doanh nhân dân tộc.
Đó là tư duy của ông Tô Lâm.
Tư duy đó của ông Tô Lâm trái ngược với Lê Duẩn một cách căn bản về mặt ý thức hệ. Nhà lãnh đạo quá cố sử dụng lực lượng vũ trang để tiêu diệt doanh nhân để xây dựng chủ nghĩa xã hội. Nhà lãnh đạo đương nhiệm muốn phát triển doanh nghiệp tư nhân.
Thế nhưng, liệu ông Tô Lâm có thể đem lại kết quả khác, nếu hệ thống chính trị mà ông kế thừa vẫn làm việc theo cách cũ?
Hệ thống của ông Tô Lâm vẫn chỉ là Lê Duẩn 2.0?
Nghị định 168: ảnh hưởng vận tải, khi chế tài thời gian lái xe của tài xế đường dài, một quy định khiến cho các công ty vận tải và tài xế không thể đáp ứng trên thực tế, hoặc để đáp ứng thì phải tăng chi phí lên rất lớn.
Đối với tầng lớp tiểu thương với hàng triệu hộ gia đình thì quản trị bằng cách đánh úp và dùng công an.
Trong khi những nước giàu có như Trung Quốc không đánh thuế kinh doanh nhỏ, Hoa Kỳ có đánh thuế nhưng lại hoàn thuế một cách tự động dựa theo doanh thu để hỗ trợ cho kinh doanh nhỏ, Việt Nam đột ngột bắt phải hàng triệu hộ tiểu thương phải có hóa đơn đầu vào và đầu ra, trong khi bản chất của kinh doanh nhỏ có rất nhiều thứ không thể có hóa đơn. Khi nền kinh tế phi chính thức gần như tê liệt toàn quốc, chính quyền huy động công an đi khám xét tiểu thương có hàng hóa không hóa đơn đầu vào.
Câu hỏi đặt ra là tại sao Tổng Bí thư Tô Lâm có quan điểm ngược với ông Lê Duẩn nhưng hệ thống của họ lại gây ra những hậu quả gần giống nhau là nền kinh tế tê liệt.
Tại sao ông Tô Lâm không thể hay không làm khác Lê Duẩn, dù phương hướng trái ngược nhau? Tại sao cả hai hệ thống đều thích dùng biện pháp cưỡng bách trong điều hành kinh tế?
Theo nhiều nhà nghiên cứu, câu trả lời vẫn nằm ở cái gốc là thể chế.
Theo ông Hồ Như Ý, nhà nghiên cứu độc lập về Trung Quốc ở Ba Lan, Lê Duẩn khác với Đặng Tiểu Bình của Trung Quốc ở chỗ đầu óc của ông bị Liên Xô hoá quá mạnh. Lê Duẩn thậm chí sửa đổi nhiều di sản của Hồ Chí Minh theo hướng sao chép Liên Xô.
Cho đến ngày nay, hệ thống đó chưa thay đổi một cách cơ bản mà chỉ thay đổi theo cách vá víu phần ngọn, tuỳ theo tình thế bắt buộc. Ông Tô Lâm là người kế thừa hệ thống này, và rất khó để thoát ra, trừ khi ông Tô Lâm đủ mạnh mẽ và tầm nhìn.
Mặc dù nắm quyền lực tối cao, là người sinh ra từ thể chế đó, Tổng Bí thư Tô Lâm cho đến thời điểm này, vẫn bị nhốt trong bẫy thể chế.
Hiện những gì ông Tô Lâm có thể làm chỉ là cải cách hành chính, không khác gì sử dụng cao hoàn toán, thuốc mỡ ngoài da để chữa ung thư huyết. Nói cách khác, ông chỉ làm gọn bộ máy, chứ không thay đổi cấu trúc. Một cấu trúc không khác thời Lê Duẩn lắm thì cách làm của hệ thống đó cũng khó mà khác biệt một cách căn bản. Đó là nhận xét của nhà nghiên cứu Hồ Như Ý. Ông nói:
“Cả ông Lê Duẩn và ông Tô Lâm tuy tư duy trái ngược nhau nhưng họ đều chung một tổ tiên tinh thần là chủ nghĩa toàn trị của Lenin. Đặng Tiểu Bình của Trung Quốc thì khác. Ông Đặng đã Tây phương hoá rất mạnh về tư duy. Những cải cách hành chính hiện tại ở Việt Nam đơn giản là không có tác dụng gì cả. Chưa cần có những từ ngữ đao to búa lớn gì, chỉ khi Việt Nam sửa đổi những căn bản trong hiến pháp, chẳng hạn mở cửa về báo chí, cải cách về tư pháp thì mới có động lực căn bản để khích lệ kinh tế tư doanh. Vì sao? Vì kinh tế tư nhân cần có công cụ để tự vệ là tự do báo chí và tư pháp vững mạnh, trong sạch. Sửa đổi tư pháp không chỉ là các từ ngữ sáo rỗng trên giấy, quan trọng là chính phủ phải đi đầu trong việc thực thi một cách rõ ràng những luật pháp mà họ đưa ra trước, có như vậy thì xã hội mới có niềm tin bước đầu để xây dựng pháp chế vững mạnh, hội nhập với dòng chảy văn minh thế giới, từng bước tạo dựng thể chế pháp trị, minh bạch hoá...”
Theo nhà nghiên cứu Hồ Như Ý, đây mới là cái gốc rễ, căn bản của vấn đề. Hiện tại Việt Nam đang dùng ưu thế của quốc gia phát triển đi sau để tăng trưởng kinh tế. Một khi dùng hết phúc lợi dân số, kinh tế Việt Nam mất đi sức cạnh tranh, khi đó sẽ vĩnh viễn không thể trở thành một quốc gia phát triển được. Vũng lầy thể chế cần có quyết tâm lớn, tầm nhìn xa để mà bước đi. Để làm được điều đó thì chế độ cần rất nhiều kiểu người tài khác nhau, còn các tướng công an chỉ có thể dùng để bảo vệ cái gốc rễ là an ninh, không thể dùng cho phát triển được.
“Đối mặt nan đề này, cách giải quyết cần đồng bộ, từ thực thi luật pháp trong việc quan lý thị trường, đánh hàng lậu, thay thế và phổ cập hệ thống thuế, tạo hoá đơn... không thể một lúc ăn hai bát cơm rồi bùng lên thành Thánh Gióng. Có vẻ người Việt Nam từ quan tới đân đều khoái làm Thánh Gióng. Cái này là bất khả thi.” Đó là nhận xét của nhà nghiên cứu về Trung Quốc ở Ba Lan.
Ý định tốt, nhưng càng hành động càng xa mục đích
Nhìn từ phía quản lý nhà nước, việc minh bạch dòng tiền vào và ra tại mỗi doanh nghiệp là việc bất kì quốc gia phát triển nào cũng làm một cách nghiêm ngặt.
Báo Tiền Phong dẫn lời một nhà quản lý sàn thương mại điện tử cho biết nếu xét nghiêm ngặt về hoá đơn đầu vào, chỉ 2% hàng hóa trên các sàn thương mại điện tử được coi là hợp pháp.
Trao đổi với RFA, Tiến sỹ Nguyễn Huy Vũ nhấn mạnh đó là vấn nạn mà chắc chắn là chính quyền nào cũng phải làm.
Tuy nhiên, khi Việt Nam thực thi điều đó, kinh tế tư nhân gặp rủi ro: Hàng triệu hộ kinh doanh đóng cửa khắp cả nước.
Theo Tiến sỹ Nguyễn Huy Vũ, vấn đề của Việt Nam là không xác định được làm cái gì trước, cái gì sau, để không làm cho thị trường đóng băng và lại đem lại nhiều lợi ích cho xã hội.
Ông lấy ví dụ một cái áo giả hiệu Adidas nó khác với một viên thuốc giả. Cho nên chính quyền trước hết phải xử lý các vấn nạn về thuốc giả, thực phẩm giả… Khi xử lý xong, tạo được lòng tin của nhân dân thì mới tiến tới những mặt hàng giả khác. Lúc đó sẽ nhận được sự ủng hộ của dân chúng.
Mặt khác, không thể quy chụp bất cứ mặt hàng nào tiểu thương mua vào mà không có hoá đơn cũng là hàng giả, không có nguồn gốc. Đặc thù của kinh doanh nhỏ là có rất nhiều giao dịch không có hoá đơn. Do đó, cần phải cho hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ này một khoảng thời gian hợp lý để chuẩn bị thay đổi, không gây ảnh hưởng nhiều đến hoạt động kinh doanh của họ.
Tiến sỹ Nguyễn Huy Vũ nhận xét trước thực trạng hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ đóng cửa khắp cả nước từ hôm Một tháng Sáu đến nay:
“Dù hoàn cảnh và quy mô khác nhau, hậu quả mà ông Tô Lâm và ông Lê Duẩn gây ra cho nền kinh tế khá là giống nhau, bởi vì cả hai đều đến từ não trạng muốn chỉ huy nền kinh tế, muốn nền kinh tế làm theo ý mình, và muốn nền kinh tế đóng góp nhiều nhất cho ngân sách quốc gia.
Trong nền kinh tế Việt Nam hiện nay, rất nhiều hộ doanh nghiệp nhỏ không có hoá đơn, và vì thế người mua hàng của họ cũng phải chấp nhận thực tế đó. Khi mua hàng không có hoá đơn rõ ràng thì khó mà chứng minh nguồn gốc hàng hoá. Hơn nữa, đối với các hộ doanh nghiệp gia đình, nơi mà doanh thu và lợi nhuận quá thấp, việc phải đầu tư thêm các công cụ để làm kiểm toán và theo dõi doanh thu thực sự làm cho chi phí kinh doanh tăng lên gấp nhiều lần.”
Việt Nam đánh tiểu thương, Trung Quốc hưởng lợi
Với một tâm lý sợ hãi kinh doanh bao trùm và việc đóng cửa hàng loạt, trước sau gì hàng Trung Quốc cũng sẽ chiếm lĩnh thị trường và đẩy lùi hàng Việt Nam ngay chính trong sân nhà của mình. Đó là hậu quả nhãn tiền, theo lời cảnh báo của TS. Nguyễn Huy Vũ.
Nói cách khác, chính sách của Việt Nam không hỗ trợ sản xuất trong nước mà hỗ trợ sản xuất của Trung Quốc, dù họ không muốn như vậy.
Buôn bán nhỏ trong nước bị áp thuế nên phải tăng giá, trong khi hàng tiêu dùng Trung Quốc có thể đến thẳng từng gia đình qua thương mại điện tử. Cách đây hơn một năm, RFA đã cảnh báo về hệ thống tổng kho dọc biên giới mà Trung Quốc đã hoàn thành từ lâu.
Hàng hoá bán lẻ xuyên biên giới, gần như chủ yếu đến từ Trung Quốc, từ lâu đã tràn ngập trên các sàn thương mại điện tử như Shopee, TikTok Shop, Lazada…
Theo một doanh nhân trong nước, hàng hoá Trung Quốc tràn vào Việt Nam thông qua các sàn thương mại điện tử hiện nay chỉ chịu thuế giá trị gia tăng VAT 10%, nhưng chỉ áp dụng cho đơn hàng trên một triệu đồng. Các công ty Trung Quốc có thể chia nhỏ món hàng xuống dưới một triệu đồng để tránh thuế, tương tự như họ chia nhỏ món hàng xuống dưới 800 đô la để tránh thuế khi đưa hàng vào Hoa Kỳ.
Trong khi đó, các hộ kinh doanh nhỏ lẻ của Việt Nam cũng như các doanh nghiệp sản xuất nhỏ trong nước phải kê khai và nộp thuế minh bạch, dựa trên doanh thu. Nếu như Hoa Kỳ có chính sách “khấu trừ thuế tiêu chuẩn” cho các doanh nghiệp nhỏ, cá nhân kinh doanh nhỏ mà không căn cứ trên hóa đơn đầu vào, Việt Nam không có chính sách như vậy.
Trao đổi với RFA, Kỹ sư Khiêm Nguyễn, một chuyên gia công nghệ và kinh doanh với nhiều năm kinh nghiệm làm việc ở Trung Quốc và Đông Nam Á, cho biết doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh nhỏ ở Trung Quốc còn không phải gánh chịu những chi phí vận tải quá lớn như ở Việt Nam. Lý do là hệ thống giao thông vận tải của Trung Quốc hoàn toàn trong sạch, tương tự như các nước văn minh, tuyệt đối không có hiện tượng mãi lộ.
Gần đây, chính quyền cho cán bộ đi “đánh úp” hàng tồn kho của các hộ kinh doanh nhỏ, tịch thu nếu họ không có hoá đơn đầu vào. Điều này gây ra sự hoảng sợ thực sự trong giới tiểu thương.
Hậu quả là người tiêu dùng Việt Nam sẽ ngả sang hàng Trung Quốc do giá cả rẻ hơn, hàng Việt bị chèn ép đến mức không sản xuất được, mà nếu sản xuất được cũng khó mà bán được. Nền kinh tế bị chiếm hữu từng bước, nhà nước thất thu thuế, trong khi hàng tỷ đô la thông qua các sàn thương mại điện tử đang chảy ra nước ngoài. Trao đổi với RFA, Kỹ sư Khiêm Nguyễn nói:
“Việt Nam không chống hội nhập, nhưng cũng không thể hội nhập một cách máy móc, áp đặt với tốc độ quá nhanh, gây ra hậu quả chính mình không lường trước là làm cho doanh nghiệp nhỏ Việt Nam không kịp trở tay và bị thiệt hại. Muốn kinh tế tư nhân Việt phát triển được thì cần thiết kế một sân chơi công bằng và có lợi cho doanh nghiệp mình. Nếu Việt Nam không điều chỉnh kịp thời, vẫn là cái chợ Việt Nam đó nhưng hàng hoá là hàng ngoại nhập, nhà nước không thu được thuế còn ngoại tệ thì chảy ra nước ngoài.”